युनेस्कोच्या सांस्कृतिक वारसा यादीत ‘छठ पूजा’ समाविष्ट करण्यासाठी सरकार प्रयत्नशील असल्याचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी त्यांच्या ‘मन की बात’मध्ये जाहीर केले. यामुळे जगाच्या कानाकोपऱ्यातील लोकांपर्यंत या उत्सवाचे माहात्म्य पोहोचणार आहे. बिहारपासून ते पार मुंबईपर्यंत या सणाचे राजकीयीकरणही सुरू झालेले दिसते.
छठ पूजा म्हणजे काय?
छठ हा बिहार आणि आसपासच्या राज्यांत सर्वांत शुद्ध आणि भक्तीपूर्ण हिंदू सण मानला जातो. हा उत्सव बिहार, झारखंड, उत्तर प्रदेश आणि नेपाळच्या तराई प्रदेशात मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो. हा दिवस सूर्य देव आणि त्यांची पत्नी उषा यांना समर्पित आहे. छठ पूजेच्या या सणाला सूर्य षष्ठी, छठ, छठ पर्व, दल पूजा, प्रतिहार आणि दल छठ असेही म्हणतात. दिवाळीनंतर सहा दिवसांनी म्हणजेच कार्तिक महिन्यातील शुक्ल पक्षातील षष्ठी तिथीपासून छठ पूजा सुरू होते.
सूर्याचे स्थान महत्त्वाचे का?
छठ पूजेच्या अनेक कथा आहेत. असे मानले जाते की छठ पूजेची उत्पत्ती वैदिक काळापासून झाली आहे, ज्यामुळे तो भारतातील सर्वात जुन्या सणांपैकी एक आहे. ऋग्वेदासह प्राचीन हिंदू ग्रंथांमध्ये या सणाचा उल्लेख आहे, जिथे सूर्य देवाला समर्पित अनेक स्तोत्रे आहेत. ही स्तोत्रे सूर्याला ऊर्जा आणि जीवनाचा स्रोत मानून बोलली जातात. सूर्याशी मानवाचे असलेले वैश्विक संबंध छठ पूजा विधीचा पाया आहे. महिला कुटुंब आणि मुलांसाठी कठोर उपवास करतात आणि त्यांच्या कल्याणासाठी आणि समृद्धीसाठी छठी मैया आणि भगवान सूर्याची पूजा करतात.
रामाचा छठ पूजेशी संबंध काय?
रामायण महाकाव्य हे छठ पूजेशी संबंधित लोकप्रिय कथांपैकी एक मानले जाते. पौराणिक कथा आणि ग्रंथांनुसार रावणाचा पराभव करून १४ वर्षांच्या वनवासानंतर श्री राम अयोध्येत परतल्यानंतर कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी श्री राम आणि सीतेने कठोर उपवास केला आणि छठ विधी केले. या परंपरेने आधुनिक काळातील छठ पूजेचा पाया रचला असे मानले जाते.
पांडवांनी का केली होती पूजा?
हिंदू पौराणिक कथेनुसार द्रौपदीने पांडवांसह राज्य परत मिळवण्यासाठी आणि त्यांच्या समस्या सोडवण्यासाठी हा सर्वात कडक उपवास ठेवला. त्यानंतर त्यांना त्यांचे राज्य यशस्वीरीत्या परत मिळाले, अशी कथा आहे. ही कथा सूर्य देव नशीब पुनर्संचयित करू शकतो आणि अडचणी दूर करू शकतो या श्रद्धेवर प्रकाश टाकते.
पूजेतील जलविधींचा कर्णाशी संबंध काय?
महाभारतातील मध्यवर्ती पात्रांपैकी एक असलेल्या सूर्यपुत्र कर्णासंदर्भात असलेली आख्यायिका छठ पूजेचे महत्त्व अधोरेखित करते. कर्णाला भगवान सूर्य आणि कुंतीचा मुलगा मानले जाते. असाधारण युद्ध कौशल्य आणि दानशूर स्वभावासाठी ओळखला जाणारा कर्ण सूर्यदेवाचा मोठा भक्त होता. तो दररोज पाण्यात उभा राहून सूर्याची प्रार्थना करायचा. त्यामुळेच छठ पूजेत जलविधींना महत्त्व मिळाल्याचे मानले जाते.
छठ पूजेतून पर्यावरणाशी नाते?
छठ पूजा या सणाचे सांस्कृतिक, आध्यात्मिक याचप्रमाणे पर्यावरणीय महत्त्व आहे. हा सण मानव आणि निसर्ग यांच्यातील सुसंवादी नातेसंबंधाचे प्रतीक मानला जातो. सूर्य, पाणी आणि पृथ्वी यांच्या पूजेभोवती हा सण केंद्रित आहे. भाविक सूर्याच्या ऊर्जेबद्दलच्या त्यांच्या श्रद्धेचे प्रतीक म्हणून उगवत्या आणि मावळत्या सूर्याला ‘अर्घ्य’ (पाण्याचा पारंपरिक नैवेद्य) अर्पण करतात. ही पूजा बहुतेकदा नद्या, तलाव आणि इतर जलाशयांमध्ये होते. या उत्सवातून जलसंवर्धन आणि स्वच्छतेचे महत्त्व अधोरेखित होते. या पूजेच्या विधीसाठी पाण्याचे साठे किंवा घाट स्वच्छ करणे अनिवार्य आहे. ही पद्धत जलस्रोतांच्या देखभालीला प्रोत्साहन देते, ज्यामुळे छठ हा पर्यावरणपूरक सण बनतो जो लोकांना त्यांच्या नैसर्गिक संसाधनांचे जतन करण्यास प्रोत्साहित करतो. सूर्याला सुपीकता आणि कृषी समृद्धीचे प्रतीक मानले जाते. शेतकरी त्यांच्या पिकांच्या वाढीसाठी सूर्यावर अवलंबून असतात आणि छठ पूजेकडे वर्षभराच्या पिकाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा एक मार्ग म्हणून पाहिले जाते. हा केवळ एक धार्मिक सण नाही तर शेतीच्या समृद्धीसाठी सांस्कृतिक प्रार्थना करणारा दिवसही मानला जातो.
छठ पूजा कशी जोडते समाजाशी नाते?
छठ हा सण समुदायांना आणि कुटुंबांना एकत्र आणतो. कुटुंब, शेजारी आणि संपूर्ण गाव एकत्र येऊन हा सण साजरा करतात. नैवेद्याची तयारी, नद्या आणि तलावांची स्वच्छता आणि उपवास हे बहुतेकदा सामुदायिक केले जातात. शहरी भागातही लोक नदीकाठावर किंवा इतर जलस्रोतांवर एकत्र येऊन उत्सव साजरा करतात, ज्यामुळे सामाजिक बंधने मजबूत होतात.
राजकारणात छठ पूजेचे महत्त्व काय?
जनतेच्या मनात छठ पूजेबद्दल असलेल्या विशेष स्थानामुळे राजकीय नेतेही या सणाचा लाभ उठवण्याचा प्रयत्न करत असल्याचे वारंवार पाहायला मिळाले आहे. उत्तर भारतीय हे भाजपचे पारंपरिक मतदार मानले जातात. त्यामुळे भाजप विशेष करून मुंबईत छठ पूजा साजरी करणाऱ्या समुदायांच्या पाठीशी कायम खंबीरपणे उभा राहिल्याचे दिसून आले आहे. आगामी पालिका निवडणुकांच्या पार्श्वभूमीवर उत्तर भारतीय मतदारांना आपल्याकडे वळवण्यासाठी मुंबईमध्ये गणेशोत्सवाप्रमाणे छठ पूजेलाही सवलती देण्याचा निर्णय भाजपने घेतला आहे. मुंबई उपनगरचे सहपालकमंत्री मंगलप्रभात लोढा आणि भाजप मुंबई अध्यक्ष अमित साटम यांच्यात झालेल्या बैठकीत मुंबईत ४० ठिकाणी छठ पूजेसाठी सोयीसुविधा उपलब्ध करून देण्याचा निर्णय झाला. उत्तर भारतीयांना खूश करण्यासाठी भाजपने हा निर्णय घेतल्याचे बोलले जात आहे. दरम्यान हा धार्मिक कार्यक्रम असून दरवर्षी मुंबईमध्ये तो पार पडतो त्यामुळे त्यावरून राजकारण नको, अशी प्रतिक्रिया छगन भुजबळ यांनी दिली आहे. तर राजकीय गणित जुळवण्यासाठी हे सगळे आयोजन केले जात असल्याची टीका मनसे नेते अविनाश जाधव यांनी केली आहे. महापालिका निवडणुकीच्या तोंडावर उत्तर भारतीयांची मते मिळवण्यासाठी भाजपने ही संधी साधली असल्याची चर्चा सध्या सुरू आहे.
dharmesh.shinde@expressindia.com