उपक्रम : जाणीवजागृतीची पन्नास वर्षे

विज्ञानविचार समाजातल्या तळागाळात पोहोचावा, रुजावा, फोफावावा यासाठी सातत्याने काम करणाऱ्या मराठी विज्ञान परिषदेचे हे सुवर्णमहोत्सवी वर्ष. १५ ते १८ जानेवारी २०१६ रोजी मुंबईत एक परिषद आयोजित करण्यात आली आहे. त्यानिमित्त संस्थेच्या आजवरच्या वाटचालीचा आढावा-
औपचारिक शिक्षणातून मिळणारी माहिती, ज्ञान हे केवळ अर्थार्जनासाठी नसते तर त्याचा आपल्या रोजच्या जगण्याशी संबंध असतो; मग ते शिक्षण इतिहास, राज्यशास्त्राचे असो किंवा विज्ञानाचे किंवा वाणिज्य शाखेचे.. सर्वकाही मानवी व्यवहारांचे समीकरण असते.. त्याचप्रमाणे नोकरी-व्यवसायही केवळ पोटापाण्यासाठी नसतो तर त्यातून व्यक्तीचा विकास साधणे, त्याचे ज्ञान (विस्डम) वृद्धिंगत होणे महत्त्वाचे असते, असा डोळसपणा रुजवणारे समाजशिक्षक काळाच्या कुठल्याही टप्प्यावर आवश्यक असतात. त्यांचे मार्गदर्शन अनेक पिढय़ांना लाभदायी ठरते. मराठी विज्ञान परिषदेने असेच समाजशिक्षकाचे काम गेल्या तीन पिढय़ांसाठी सातत्याने केले आहे. तिच्या विवेकी कामाचे बोट धरून अनेक स्वयंसेवी संस्था आणि प्रसार माध्यमांनी आपले ईप्सित कार्य पुढे नेण्याचा आणि विस्तारण्याचा प्रयत्न केला. ‘एनजीओ’ ही संज्ञा आली नव्हती त्या काळापासून परिषदेने आपल्या प्रगल्भतेची पाखर अनेकांवर घातली आणि त्यात विद्यार्थी, शिक्षक, प्राध्यापक आणि सामान्यजनांना वाटेकरी करून घेतले. माहिती महाजालाचा शोध लागला नव्हता, तेव्हा ती त्याची भूमिका पार पाडत होती आणि आजही तिच्या त्या कामाचे महत्त्व कमी झालेले नाही. आणि सगळे कार्य मराठी भाषेतून चालत असल्यामुळे मराठी भाषकांसाठी खास सेवा, असे तिचे स्वरूपही फार महत्त्वाचे आहे.
संस्थेच्या नावात ‘विज्ञान’ असल्यामुळे प्युअर सायन्सवर तिच्या कामाचा फोकस असणे साहजिक होते, पण संस्थेचे गेल्या ५० वर्षांतले काम पाहता तिने सामाजिक व सांस्कृतिक क्षेत्राचीही बरीच सेवा केल्याचे दिसून येते. उदाहरणार्थ वैज्ञानिक संज्ञांची मराठीतून निर्मिती असा उपक्रम साध्य करताना अनुषंगाने मराठी भाषा समृद्धीचे काम परिषदेने केले आहे तसेच उपयोजित विज्ञान समजावून देताना अल्पशिक्षितांना रोजगाराच्या संधी दाखवून दिल्या आहेत. संस्था स्थापन झाली त्या काळी प्रदूषणाने तितकेसे विक्राळ रूप (निदान भारतात) घेतले नव्हते. त्या वेळी पर्यावरण ही विज्ञानाची एक शाखा होती परंतु अलीकडच्या काळात पर्यावरणाचा प्रश्न ही सामाजिक समस्या झाल्याकारणाने परिषदेचे पर्यावरणविषयक उपक्रम सामाजिक हिताचा अंगाने जातात.

सरकारी धोरणाचा भाग म्हणून ‘विविध राज्यभाषांमध्ये विज्ञानाचा प्रसार’या हेतूसाठी १९६६साली ठिकठिकाणी विज्ञान परिषदा काढण्यात आल्या होत्या. तो स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरचा काळ होता. नवे सार्वभौम राष्ट्र अशी संकल्पना असल्याने त्या अनुषंगानेच हा प्रयत्न होता. शिक्षण सार्वत्रिक करणे, तळागाळतल्यांना समजेल अशा भाषेत विज्ञानसाहित्य निर्माण करणे ओघाने आले होते. त्यासाठी विज्ञान परिषदेने काम करावे अशी अपेक्षा होती. ती परिषदेने शंभर टक्के पूर्ण केली. शालेय अभ्यासक्रमातून मिळणाऱ्या विज्ञानाच्या ज्ञानाव्यतिरिक्त वैविध्यपूर्ण आणि समकालीन ज्ञान पुस्तके, नियतकालिके, वर्तमानपत्रे, रेडिओ आणि दूरचित्रवाणी यांतून महाराष्ट्राच्या शिक्षित-अशिक्षित लोकांपर्यंत पोहोचवले ते ‘मविप’ने. हे लेख वाचणारेच अधिक सांगतील. कारण आज मराठीतला एकही वाचक- किमान तिशीच्या पुढचा- असा नसेल की ज्याने परिषदेने केलेले लिखाण वाचलेले नाही किंवा त्यांच्या उपक्रमांची माहिती वाचलेली नाही. केवळ पोकळ स्तुतीचा हेतू इथे नाही तर ज्या रंजकतेने हे सर्व विज्ञानविषयक लिखाण झाले, त्याची पोचपावती म्हणून हे शब्द आले. इथे प्रा. रा. वि. सोवनी, अ. पां. देशपांडे अशी नावे आपसुक आठवतात, कारण त्यांनी केलेल्या लिखाणाचेच वर्णन वर आहे. परिषदेच्या कामाचा तपशील द्यावयाचा तर संगतवार सांगावे लागेल.
विज्ञान व्यक्त करण्यासाठी मराठी भाषा समृद्ध व्हावी म्हणून मराठी विज्ञान परिषदेने सातत्याने गेली ४९ वष्रे मराठीतून लिखाण, भाषणे, चर्चा, परिसंवाद, सभा, संमेलने घेतली आहेत. मराठीतून ‘पत्रिका’ नावाचे मासिक चालवले आहे. (संपादक चिं. मो. पंडित) नोव्हेंबर २०१४ मध्ये पत्रिकेचा ५०१ वा अंक प्रकाशित झाला आहे. महाराष्ट्र शासनाचा भाषा संचालनालय विभाग गेली ५० वष्रे इंग्रजी शब्दांना मराठी शब्द तयार करण्याचे काम करीत असून त्यांनी आजवर कित्येक कोश निर्माण केले आहेत. त्यात मराठी विज्ञान परिषदेचा सहभाग आहे. या कोशांतील शब्द पाठय़पुस्तकात, रोजच्या लिखाणात व संभाषणात वापरले जावेत, मंत्रालयात वापरले जावेत असा शासनाचा आग्रह आहे. तसे ते मोठय़ा प्रमाणावर वापरले जातही आहेत. कोणत्याही शब्दकोशातील शंभर टक्के शब्द समाज स्वीकारत नसतो. त्या नियमाप्रमाणे या कोशांचेही आहे.
येथे प्रा. रा. वि. सोवनी यांचे नाव हटकून आठवते. प्राणिशास्त्राचे प्राध्यापक असूनही त्यांनी भौतिकशास्त्रीय माहिती, रासायनिक शोधांचे विश्लेषण करणाऱ्या लेखांच्या मालिका रसाळ शैलीत लिहिल्या. त्यांचे लिखाण तीन पिढय़ांनी वाचले. अत्र्यांच्या ‘मराठा’पासून ते ‘लोकसत्ता’त आतापर्यंत त्यांनी लिहिलेल्या लेखांना पर्याय नसे. जुन्या लेखांची पुस्तके झाली आणि ती पुढच्या पिढय़ांना वाचायला मिळाली.
दूरदर्शनवरील प्रतिभा आणि प्रतिमा कार्यक्रम आजही लोकांना चांगलाच आठवतो. त्यात डॉ. जयंत नारळीकर, वसंत गोवारीकर यांसारख्या संशोधकांच्या त्यांनी घेतलेल्या मुलाखती सर्वसामान्यांपर्यंत पोहोचल्या. आकाशवाणीवर त्यांनी तयार केलेला ‘परिसर’सारखा कार्यक्रम श्रोत्यांचे दैनंदिन ‘खाद्य’ ठरला. उद्बोधक माहिती गोळा करण्यासाठी प्रा. सोवनींनी घेतलेले कष्ट त्यांच्या निर्मितीतून जाणवतात.
परिषदेने विज्ञानलेखांनाही वाचकांपर्यंत आणि प्रकाशकांपर्यंत पोहोचवले. गेल्या ४५ वर्षांतील विज्ञानरंजन कथास्पध्रेतील प्रथम पारितोषिक विजेत्या कथांची दोन पुस्तके लवकरच छापली जाणार आहेत. साहित्यातली ही शाखा जन्माला घालण्याचे श्रेय अ. पां. देशपांडे यांचे. पत्रिकेत छापून आलेल्या मूलभूत विज्ञानावरील निवडक लेखांचे एक आणि उपयोजित विज्ञानवरील लेखांचे आणखी एक पुस्तकही यंदा प्रसिद्ध होत आहे.
संस्थापक अ. पां. देशपांडे यांनी परिषदेच्या कामाचा आवाका फार विस्तृत कल्पिला होता. त्याप्रमाणे त्यांनी अंधश्रद्धा दूर व्हावी या उद्देशाने कार्यक्रम आखण्यापासून गच्चीतही ‘शेती’ करता येते हे दाखवणाऱ्या प्रात्यक्षिकांपर्यंत विविध उपक्रम राबवले. पाठय़पुस्तकातील संकल्पना मुलांना समजावून सांगण्याचा अभ्यासक्रमही त्यांनी तयार केला व राबवला. घरगुती टाकाऊ वस्तूंचा वापर करून प्रयोग करण्याचे वर्ग, लैंगिक शिक्षण, सौर कुकर व सौर बंब बनवण्याच्या कार्यशाळा असे अगदी रोजच्या जगण्याशी संबंधित उपक्रम त्यांनी राबवले.