डॉ. अंजली कुलकर्णी
शरीरशास्त्र म्हणजे मानवी शरीराचा आणि अवयवांचा सखोल अभ्यास. शवाचे पद्धतशीरपणे विच्छेदन करून हा अभ्यास केला जातो. आयुर्वेदातही शवविच्छेदनाची माहिती मिळते. यानुसार शवाला स्वच्छ करून गवतात गुंडाळले जाई व कुजण्यासाठी सहा-सात दिवसांपर्यंत ते नदीच्या पात्रात ठेवले जाई. त्यानंतर शव बाहेर काढून त्वचेचे व अवयवांचे थर हळूहळू वेगळे करून ते अभ्यासले जात. इ.स.पूर्व चौथ्या शतकात, अलेक्झांड्रियातील वैद्यकीय शाळेतील हेरोफिलस याने शरीरशास्त्राचा पद्धतशीर अभ्यास करून, शवविच्छेदनाद्वारे नसा आणि रक्तवाहिन्यांतील फरक स्पष्ट केला. लहान व मोठय़ा मेंदूतील फरक, मेंदूवरील आवरण हेही त्याला विच्छेदनाने समजले होते. दुर्दैवाने त्याचे कार्य अलेक्झांड्रियातील आगीत भस्मसात झाले. इ.स.नंतर दुसऱ्या शतकात होऊन गेलेल्या गॅलेन या ग्रीक वैद्यकतज्ज्ञाने प्राण्यांच्या शरीराचे विच्छेदन तसेच जखमी योद्धय़ांचे शरीर, यावरून शरीरशास्त्राबद्दल ज्ञान जमवले.
आंद्रियास व्हेसालिऊस या बेल्जियममधील वैद्यकतज्ज्ञाने सोळाव्या शतकात आधुनिक शरीरशास्त्राचा पाया घातला. त्याने शरीरशास्त्रावर पहिले चित्रमय पुस्तक लिहिले. पंधरा-सोळाव्या शतकात लिओनार्दो दा विंसी या कलाकारानेही, मानवी शरीराचे रेखाटन करण्यासाठी शरीरशास्त्राचा अभ्यास केला होता. तो स्वत: वैद्यकीय तज्ज्ञ नसल्याने त्याला शव मिळवणे कठीण ठरे. मृत्युदंडाची शिक्षा झालेल्या गुन्हेगारांची शवे मात्र त्याकाळी विच्छेदनास अधिकृतपणे दिली जात होती. मानवी शरीररचनेबद्दलच्या कुतूहलापायी लिओनादरेने तिसाहून अधिक शवांचे विच्छेदन करून शरीरातील विविध अवयवांची अचूक चित्रे रेखाटली आहेत.
शवविच्छेदनाबद्दलचे कुतूहल वाढत गेल्याने या काळात युरोपात वैद्यकशास्त्राचे विद्यार्थी आणि सामान्य जनता यांच्यासाठी मोठमोठी सभागृहे बांधण्यात आली आणि सर्वासमक्ष शवविच्छेदन केले जाऊ लागले. इ.स. १८८७ मध्ये जर्मन अनॉटॉमिक सोसायटीने शरीरशास्त्रात वापरल्या जाणाऱ्या, विविध भागांच्या नावांचे प्रमाणिकरण करण्याचा निर्णय घेतला. या प्रमाणीकरणात विविध भागांना असलेली तीस हजारहून अधिक नावे कमी करून ती सुमारे पाच हजारांवर आणली. दरम्यानच्या काळात, शरीरशास्त्राच्या अभ्यासातून गोळा झालेली सर्व माहिती एकत्र करून हेन्री ग्रे या इंग्लिश वैद्यकतज्ज्ञाने ‘अ‍ॅनाटोमी ऑफ ह्युमन बॉडी’ हे पुस्तक १८५८ साली प्रकाशित केले. आजच्या वैद्यकीय शिक्षणाचाही अविभाज्य भाग ठरलेल्या या पुस्तकातील माहिती वेळोवेळी नव्या आवृत्त्यांद्वारे अद्ययावत केली जाते. या पुस्तकाच्या आतापर्यंत चाळीसहून अधिक नव्या आवृत्त्या प्रकाशित झाल्या आहेत.
मराठी विज्ञान परिषद,
वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२
office@mavipamumbai.org