कुतूहल : खडकांची पारगम्यता

आंतरराष्ट्रीय मानकांनुसार पारगम्यतेच्या मापनाचे एकक हे मीटर वर्ग असले, तरी व्यवहारात मात्र पारगम्यता डार्सी या एककात मोजली जाते. डार्सी नावाच्या फ्रेंच अभियंत्याने वाळूच्या गाळणीतून जाणाऱ्या पाण्याचा प्रवाह मोजला आणि भूजलवैज्ञानिक नियम मांडला. त्याला पुढे डार्सीचा नियम असे नाव पडले. खडकाची पारगम्यता ही केवळ भूजलविज्ञानातच नव्हे तर खनिज तेल व नैसर्गिक वायू यांच्या उत्पादनात, तसेच ऊर्जा उद्याोगातदेखील अतिशय महत्त्वाची असते.

पारगम्यता वेगवेगळ्या पद्धतीने मोजली जाते. त्यानुसार तिचे काही प्रकार आहेत. परिपूर्ण पारगम्यता म्हणजेच शंभर टक्के संपृक्त अवस्थेत द्रव पदार्थ वाहून नेण्याची खडकाची क्षमता; तर प्रभावी पारगम्यता म्हणजे इतर द्रव्यांच्या तुलनेत तेल किंवा पाणी वाहून नेण्याची खडकाची क्षमता होय, तर अंशिक संपृक्त द्रवाची पारगम्यता व शंभर टक्के संपृक्त द्रवाची पारगम्यता यांच्यातील गुणोत्तर म्हणजे सापेक्ष पारगम्यता होय.

सच्छिद्रता आणि पारगम्यता हे खडकाचे भिन्न गुणधर्म आहेत. शेलसारखा एखादा खडक खूप सच्छिद्र असूनही त्याची पारगम्यता मात्र बरीच कमी असते. तसेच मृद्खनिजांची सच्छिद्रता १५ टक्के इतकी जास्त असूनही त्यांची पारगम्यता अतिशय कमी असते. अशा खडकांमधे पाण्याचा साठा होऊ शकतो, परंतु त्याचे वहन होऊ शकत नाही त्यामुळे तो साठा उपयोगात आणता येत नाही. त्यामुळे एखादा खडक हा जलधारक असूनही त्यातून पाणी मिळवता येत नाही. या कारणामुळे खडकाची वहनक्षमता हा त्याचा कळीचा गुणधर्म ठरतो.

डॉ. योगिता पाटील

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org