संस्थानांची बखर – सयाजीरावांची राजेपदासाठी निवड

कुतूहल – पिंजण विभागातील यंत्रे – २
गाठ उकलक (बेल ओपनर) : गाठ उकलक हे िपजण विभागातील सर्वात प्रथम येणारे यंत्र आहे. या यंत्राचे मुख्य कार्य हे गाठी खोलून त्यातील कापूस िपजण विभागातील पुढील यंत्रांना पाठवणे हे असते. ही यंत्रे दोन प्रकारची असतात. मानवचलित गाठ उकलक आणि स्वयंचलित गाठ उकलक
मानवचलित गाठ उकलक : पिंजण विभागाच्या विकासाच्या अगदी सुरुवातीच्या टप्प्यापासून िपजण विभागातील पहिले यंत्र म्हणून गाठ उकलक या यंत्राचा वापर होत आला आहे. या यंत्राची रचना खाली दिल्याप्रमाणे असते.
या यंत्रामध्ये सुरुवातीला एक आडवी व जमिनीला समांतर अशी भरवणी साटी (फिडिंग लॅटिस) असते. ही साटी सलग पट्टय़ाप्रमाणे असून ती लाकडीपट्टय़ा एकमेकांस जोडून बनवली जाते. या भरवणी साटीच्या सभोवार कापसाच्या गाठी ठेवल्या जातात. कामगार या गाठीतील कापसाचे गठ्ठे भरवणी साटीवर टाकतो. भरवणी साटीच्या फिरण्यामुळे कापसाचे हे गठ्ठे यंत्रामध्ये पुढे नेले जातात. भरवणी साटीच्या पुढे एक तिरकी साटी जमिनीला १२० अंशाचा कोन करून बसविलेली असते. या साटीच्या लाकडी पट्टय़ांवर खिळे बसविलेले असतात. तिरपी साटी फिरू लागल्यावर हे खिळे भरवणी साटीने पुढे आणलेल्या कापसाच्या गट्टय़ातून खुपसले जातात व त्यामुळे कापसाचे मोठे गठ्ठे फुटून त्यांचे लहान गठ्ठे बनतात व अशा रीतीने कापूस सुटा करण्याच्या क्रियेस सुरुवात होते. हे लहान गठ्ठे तिरप्या साटीच्या खिळ्यांकडून उचलून वर नेले जातात. तिरप्या साटीच्या पुढील बाजूस एक आघातक रूळ (बीटर) बसविलेला असतो. तिरप्या साटीच्या खिळ्यांनी उचलून आणलेल्या कापसाच्या गठ्ठय़ांवर हा आघातक रूळ फिरताना प्रहार करतो आणि या प्रहारामुळे कापसाचे गठ्ठे आणखी थोडे सल आणि लहान होतात. कापसाचे गठ्ठे सल होत असताना त्यामध्ये अडकलेला कचरा काही प्रमाणात सुटा होतो आणि खाली पडतो. या कचऱ्याला खाली पडता यावे म्हणून आघातकाच्या खालच्या बाजूस एक दांडय़ाची जाळी बसविलेली असते. त्यामधून कचरा बाहेर पडतो आणि खाली ठेवलेल्या कचरापेटीत साठविला जातो. आघातक रुळानंतर कापूस पुढच्या यंत्राकडे पाठविला जातो.
चं. द. काणे  (इचलकरंजी)  मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२  office@mavipamumbai.org