Photos : ‘हर घर तिरंगा’ मोहीम साजरी करण्याआधी वाचा ध्वजासंबंधीचे ‘हे’ महत्वाचे नियम; अन्यथा होऊ शकते कारावासाची शिक्षा

'स्वातंत्र्याचा अमृत महोत्सव' कार्यक्रमाअंतर्गत केंद्र सरकारने 'हर घर तिरंगा' या मोहिमेचे आयोजन केले आहे. त्यानुसार ११ ते १७ ऑगस्ट या कालावधीमध्ये नागरिकांनी आपल्या घरात तिरंगा लावण्याचे आवाहन सरकारकडून करण्यात आले आहे. दरम्यान, सरकारने भारतीय ध्वज संहितामध्ये काही बदल केले आहेत. 'स्वातंत्र्याचा अमृत महोत्सव' अंतर्गत सरकार १३ ते १५ ऑगस्ट दरम्यान 'हर घर तिरंगा' कार्यक्रम सुरू करणार आहे, त्या पार्श्वभूमीवर हे पाऊल उचलण्यात आले आहे. भारतीय ध्वजासंबंधित नियम काय आहेत आणि कोणत्या नियमांमध्ये बदल करण्यात आले आहेत, याबद्दल जाणून घेऊया. आता भारतीय ध्वज संहिता, २००२ च्या भाग दोनच्या परिच्छेद २.२ मधील खंड (११) आता 'जेथे ध्वज उघड्यावर प्रदर्शित केला जाईल किंवा एखाद्या नागरिकाच्या निवासस्थानी प्रदर्शित केला जाईल, तो रात्रंदिवस फडकवला जाईल' असे वाचले जाईल. यापूर्वी फक्त सूर्योदयापासून सूर्यास्तापर्यंत तिरंगा फडकवण्याची परवानगी होती. त्याचप्रमाणे, ध्वज संहितेच्या दुसर्या तरतुदीत सुधारणा करण्यात आली आहे की, “राष्ट्रध्वज हाताने कातलेला आणि हाताने विणलेला किंवा यंत्राने बनवला जाईल. तसेच, तो कापूस/पॉलिस्टर/रेशीम खादीपासून बनवला जाईल.’ याआधी मशीन बनवलेले आणि पॉलिस्टर बनवलेले राष्ट्रध्वज वापरण्यास परवानगी नव्हती. आतापर्यंत ध्वज हाताने कातलेला आणि विणलेल्या लोकर, कापूस, रेशीम किंवा खादीचा असावा, असा नियम होता. मात्र आता सरकारने त्यात सुधारणा केली आहे. म्हणजेच आता पॉलिस्टर आणि मशीनपासून बनवलेला राष्ट्रध्वजही वापरता येणार आहे. २००२ पूर्वी सामान्य लोकांना फक्त स्वातंत्र्यदिन आणि प्रजासत्ताक दिनी तिरंगा फडकवण्याची परवानगी होती. २६ जानेवारी २००२ रोजी भारतीय ध्वज संहितेत सुधारणा करण्यात आली, त्यानंतर कोणताही नागरिक आता कोणत्याही दिवशी ध्वज फडकावू शकतो. ध्वजाचा आकार आयताकृती असावा. त्याच्या लांबी आणि रुंदीचे गुणोत्तर ३:२ असावे. भगवा रंग खाली करून ध्वज उंचावता किंवा फडकावता येणार नाही. ध्वज कधीच जमिनीवर ठेवता येत नाही. विशेष प्रसंगी सरकारी इमारतींवर ध्वज अर्धवट फडकवण्याचे आदेश दिलेले असतील तरच ध्वज अर्ध्यावर फडकवण्यात येईल. अन्यथा ध्वज अर्ध्यावर फडकवता येणार नाही. ध्वज कधीही पाण्यात विसर्जित करता येत नाही. त्याचे कोणत्याही प्रकारे नुकसान केले जाऊ नये. ध्वजाचा शाब्दिक अपमान केल्यास, तो जाळल्यास, ध्वजाच्या कोणत्याही भागाला हानी पोहोचवण्यास तीन वर्षांपर्यंत कारावास किंवा दंड किंवा दोन्हीची शिक्षा दिली जाईल. ध्वजाचा व्यावसायिक वापर करता येणार नाही. कोणाला अभिवादन करण्यासाठी ध्वज खाली करता येणार नाही. जर एखाद्या व्यक्तीने एखाद्यासमोर ध्वज झुकवला, त्याचे वस्त्र बनवले, त्यामध्ये मूर्ती गुंडाळली किंवा मृत व्यक्तीच्या मृतदेहावर (शहीद सशस्त्र दलाच्या सैनिकांशिवाय) ठेवले तर तो ध्वजाचा अपमान मानला जाईल. ध्वजाचा गणवेश घालणे चुकीचे आहे. जर एखाद्या व्यक्तीने देशाचा ध्वज कमरेच्या खाली कापड म्हणून घातला तर तो देखील अपमान आहे. अंतर्वस्त्र, रुमाल किंवा उशी इत्यादी बनवून ध्वज वापरता येत नाही. ध्वजावर काहीही लिहिता येणार नाही. विशेष प्रसंगी आणि प्रजासत्ताक दिन आणि स्वातंत्र्य दिन यांसारख्या राष्ट्रीय दिवशी ध्वज फडकावण्यापूर्वी त्यामध्ये फुलांच्या पाकळ्या ठेवण्यास हरकत नाही. कोणत्याही कार्यक्रमात वक्त्याचे टेबल झाकण्यासाठी किंवा स्टेज सजवण्यासाठी ध्वजाचा वापर करता येणार नाही. वाहन, ट्रेन किंवा विमानाचे छप्पर, बाजू किंवा मागील भाग झाकण्यासाठी तसेच इमारतीला झाकण्यासाठी ध्वज वापरले जाऊ शकत नाही. फडकवलेल्या ध्वजाचा सन्मान राखला गेला पाहिजे. फाटलेला किंवा घाणेरडा ध्वज फडकवू नये. ध्वजाचा स्फोट झाला, घाणेरडा झाला, तर तो एकांतात पूर्णपणे नष्ट करावा. मंचावर ध्वज फडकवल्यास वक्त्याचे तोंड श्रोत्यांकडे असताना ध्वज उजवीकडे असेल अशा प्रकारे लावावा. एक मार्ग म्हणजे वक्त्याच्या मागे भिंतीच्या बाजूने, वरच्या बाजूला ध्वज प्रदर्शित करणे. राष्ट्रध्वजापेक्षा उंच किंवा वर किंवा त्याच्या बरोबरीचा कोणताही ध्वज किंवा फलक लावता येणार नाही. सर्व फोटो : Pexels