बनविहारी निंबकर यांच्या काही आठवणी…

बॉन निंबकर हा माझ्या थोरल्या बहिणीचा, म्हणजे जाईचा नवरा. त्याचे आई-वडील त्याला ‘सनी’ म्हणजे मुलगा असेच संबोधित असत आणि त्यामुळे निंबकरांशी संबंधित अन्य लोकही त्याला सनी याच नावाने हाक मारीत; पण जाईने त्याला बॉन असे संबोधण्यास सुरुवात केल्याने तिच्या माहेरच्या लोकांमध्ये तो बॉन या नावानेच ओळखला जाऊ  लागला. लग्नाच्या वेळी बॉनकडे एका अमेरिकन युनिव्हर्सिटीची कृषी पदवी होती. लग्न झाल्यावर तो आणि जाई असे दोघेही पदव्युत्तर शिक्षण घेण्यासाठी पुन्हा अमेरिकेत गेले. त्यांच्या थोरल्या मुलीचा, नंदिनीचा, जन्मही अमेरिकेतच झाला. ते दोघे अमेरिकेतून परत येण्यापूर्वीच मी स्वत: उच्च शिक्षणासाठी परदेशात गेलो आणि तेथून परत आल्यावर नोकरीच्या निमित्ताने विविध ठिकाणी फिरलो. या मधल्या काळात बॉन व जाई भारतात परत आले. बॉनचे वडील इंजिनीयर होते आणि त्यांच्या स्वत:च्या अनेकविध व्यवसायांमुळे त्यांना मुंबईत राहणे अनिवार्य होते. आपल्या मुलानेही मुंबईत राहून आपल्याला व्यवसायात मदत करावी असे त्याच्या वडिलांना वाटे; पण सातारा जिल्ह्यातील फलटण येथे त्यांची वडिलोपार्जित शेतजमीन होती आणि कृषी पदवीधर बॉनने फलटणात राहून अमेरिकन तंत्रे वापरून आधुनिक पद्धतीने शेती करण्याचे ठरविले.

१९६४ साली मी वनस्पतिशास्त्राचा विभागप्रमुख म्हणून कोल्हापूरच्या शिवाजी विद्यापीठात रुजू झालो आणि माझे उर्वरित आयुष्य शिक्षण क्षेत्रातच घालवायचे अशा समजुतीने मी कालक्रमणा करीत असताना १९६६ साली एक दिवस अचानक बॉन माझ्या कार्यालयात आला. त्याच्या या भेटीमुळे माझ्या आयुष्याला एक वेगळीच कलाटणी मिळाली. बॉनने १९६४ साली निंबकर सीड्स नामक एक व्यापारी संस्था स्थापन केली होती. या संस्थेमार्फत तो मका, ज्वारी आणि बाजरी या पिकांचे संकरित बियाणे बनवून विकत असे. भारत सरकारच्या कृषी मंत्रालयाने अमेरिकेतल्या रॉकफेलर फाऊंडेशनद्वारे संकरित बियाण्याचे तंत्रज्ञान आणि न लोळणाऱ्या बुटक्या गव्हाची वाणे भारतात आणली होती. बॉनने आपल्या शेतावर संकरित वाणांची आणि बुटक्या गव्हाची चाचणी घेऊन त्यांची उच्च उत्पादन क्षमता पडताळून पाहिली होती आणि म्हणूनच तो या नव्या पिकांचे उत्पादन व प्रसार करण्यास उद्युक्त झाला होता, मात्र त्या वेळी महाराष्ट्र शासनाच्या कृषी विभागाचे धोरण या नव्या तंत्रांच्या विरुद्ध होते, पिकांच्या या नव्या वाणांना देशी वाणांपेक्षा अधिक मात्रेने रासायनिक खते तर द्यावी लागतच, पण शिवाय पीक संरक्षक औषधेही लागत. त्यामुळे राज्य शासनाचे कृषी खाते या सुधारित आणि संकरित वाणांची ‘श्रीमंत शेतकऱ्यांचे खेळ’ अशी हेटाळणी करीत असे. संकरित वाण निर्माण करताना बॉनला येणाऱ्या तांत्रिक अडचणी सोडविण्यासाठी महाराष्ट्राचे कृषी खाते किंवा महाराष्ट्रातली कृषी विद्यालये यांच्याकडून त्याला कोणतीच मदत किंवा सल्ला मिळत नसे, म्हणून तो एक प्रस्ताव घेऊन शिवाजी विद्यापीठात आला होता.

त्याचा प्रस्ताव असा होता की, त्याला येणाऱ्या तांत्रिक अडचणी सोडविण्यासाठी शिवाजी विद्यापीठाने त्याला योग्य ती फी आकारून मदत करावी. अमेरिकेत आणि युरोपातही खासगी उद्योग आणि विद्यापीठे यांच्यात अशा प्रकारचे व्यवहार सर्रास चालतात, त्यामुळे शिवाजी विद्यापीठ आणि निंबकर सीड्स यांच्यात अशा प्रकारचा करार करण्यात काही अडचणी येतील असे त्याला वाटले नव्हते, पण ‘एका भांडवलदाराकडून पैसे घेऊन त्याला त्याच्या व्यवसायात विद्यापीठाने त्याला मदत करणे हे आपल्या देशाच्या सोशॅलिस्ट धोरणात बसणार नाही’ असे कारण देऊन विद्यापीठाच्या कुलगुरूंनी त्याचा प्रस्ताव धुडकावून लावला. यावर विद्यापीठाची नोकरी सोडून निंबकर सीड्समध्ये रीसर्च डायरेक्टर म्हणून मी यावे असा प्रस्ताव बॉनने माझ्यापुढे ठेवला. एक नवे आव्हान म्हणून मी तो स्वीकारला आणि जानेवारी १९६७ मध्ये मी माझ्या नव्या पदावर रुजू झालो.

मला शेतीतले ओ की ठो कळत नव्हते, त्यामुळे पुढची दोन वर्षे मी बॉनच्या मार्गदर्शनाखाली शेती शिकलो. या क्षेत्रातला बॉनच्या ज्ञानाचा आवाका अफाट होता. शेतीत वनस्पती वाढविल्या जात असल्याने त्याला वनस्पतिशास्त्र तर अवगत होतेच, पण शिवाय मातीचे गुणधर्म, मातीतल्या सूक्ष्म जंतूंचे कार्य, रासायनिक खते, वनस्पतींचे रोग व उपद्रवी कीटक यांचा बंदोबस्त करण्यासाठी कोणती औषधे वापरावी, ती फवारण्यासाठी कोणते पंप वापरावे, निरनिराळ्या पिकांची लागवड करताना एकरी किती बी वापरावे, त्यांच्या लागणीचा हंगाम कोणता, प्रत्येक पिकाच्या वैशिष्ट्यानुसार जमीन कशी तयार करावी, ट्रॅक्टरने जमीन नांगरणे, ती समतल करणे, तिच्यात सऱ्या पाडणे, पीक काढणीसाठी कंबाइन हार्वेस्टरचा वापर करणे. विहीर खोदणे, शेताला पाणी देण्यासाठी कोणता पंप वापरावा, शेतात पाणी फिरविण्यासाठी कालवे कसे काढावेत, पाण्याच्या कुंड्यांचे पक्के बांधकाम कसे करावे, याशिवाय संकरित बीजोत्पादनाची पद्धती, बीजप्रक्रियेला लागणारी यंत्रे चालवणे, फलप्रक्रिया, द्राक्षरसापासून मद्य तयार करणे, उसाच्या रसापासून गूळ बनविणे इत्यादी अक्षरश: शेकडो गोष्टी मी फलटणात आल्यावर त्याच्याकडून शिकलो. मला शेतीचा प्रत्यक्ष अनुभव मिळावा म्हणून त्याने मला पंढरपूरजवळ १० एकर शेतजमीन खंडाने घ्यायला लावली आणि माझे स्वत:चे पैसे खर्चून ती कसायलाही लावली. त्यामुळे पुढची दोन वर्षे मी सुट्टीच्या प्रत्येक दिवशी पंढरपूरला जात असे. मला त्याद्वारे शेतीतल्या बारीकसारीक गोष्टी तर अवगत झाल्याच, पण चांगला आर्थिक फायदाही झाला.

आपल्या सरकारचे त्या वेळचे धोरण विचित्रच होते. देशात अन्नधान्याची टंचाई असल्याने शेतकऱ्यांनी सुधारित आणि संकरित बीज वापरावे असा प्रचार करीत असतानाच अशा बियाण्यांचे उत्पादन करणाऱ्या व्यावसायिकांना मात्र भांडवलदार व नफेखोर म्हणून सापत्न वागणूक द्यावयाची असा सरकारी खाक्या होता. यावर तोडगा म्हणून बॉनने १९६८ साली निंबकर अ‍ॅग्रिकल्चरल रीसर्च इन्स्टिट्यूट या नावे एक सेवाभावी संस्था रजिस्टर केली आणि या संस्थेचा संचालक म्हणून माझी नेमणूक केली. मी ते पद आनंदाने स्वीकारले, कारण त्यामुळे मला माझ्या मनाप्रमाणे संशोधनकार्य करण्याची संधी मिळणार होती. अर्थात याही संस्थेला अर्थसाहाय्य बॉनकडूनच मिळत असल्याने निंबकर सीड्स या व्यापारी संस्थेसाठी नवी वाणे तयार करणे, बीजोत्पादनात येणाऱ्या आणि तसेच निंबकर सीड्सने निर्माण केलेल्या लिफ्ट इरिगेशन योजनांमध्ये काही अडचणी आल्या तर त्या सोडवणे अशी कामेही संस्थेला करावी लागत; पण आता सरकारदरबारी रजिस्टर केलेली एक संशोधन संस्था चालवीत असल्याने सरकारचा बॉनकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलला. निंबकर अ‍ॅग्रिकल्चरल रीसर्च इन्स्टिट्यूटला महाराष्ट्रातील आणि महाराष्ट्राबाहेरच्याही कृषी विद्यापीठांकडून त्यांच्या कार्यशाळांमध्ये आणि कृषी मेळाव्यांमध्ये भाग घेण्याची आमंत्रणे मिळू लागली. तेथे आमच्या संशोधनाची माहिती देण्याची संधी मिळाल्याने निंबकर हे काही केवळ नफेखोर व्यापारी नसून देशासाठी काही तरी चांगले करणारे एक शास्त्रज्ञ आहेत अशी बॉनची ख्याती झाली.

मी १९८० पर्यंत निंबकर अ‍ॅग्रिकल्चरल रीसर्च इन्स्टिट्यूटची धुरा सांभाळली. तोपर्यंत एक कृषिशास्त्रज्ञ म्हणून माझेही नाव जगभर झाले होते आणि त्याचाच परिणाम म्हणून १९८० मध्ये युनायटेड नेशन्सच्या अन्न व कृषी संघटनेकडून म्यानमारमध्ये भुईमूगतज्ज्ञ म्हणून माझी नेमणूक केली गेली. ही नेमणूक केवळ अडीच वर्षांसाठीच होती; पण मला फलटणमध्ये मिळत असलेल्या पगाराच्या दसपट पगार मिळणार असल्याने मी ती स्वीकारली. म्यानमारमधील वास्तव्यात मी भुईमुगावर अत्यंत मूलभूत असा एक नवा शोध लावला आणि त्यामुळे माझे म्यानमारमधील वास्तव्य संपता संपता जर्मनीतल्या फ्रायबुर्ग विद्यापीठातून याच विषयावर आणखी सखोल संशोधन करण्यासाठी सहा महिन्यांसाठी पाहुणा संशोधक म्हणून मला बोलावण्यात आले. म्यानमार आणि जर्मनी येथील माझी कामे पूर्ण करून मी फलटणला परत येईपर्यंत १९८३ सालचा जुलै महिना उजाडला होता. माझ्या गैरहजेरीत बॉनची ज्येष्ठ कन्या डॉ. नंदिनी व तिचा नवरा डॉ. अनिल राजवंशी यांनी निंबकर अ‍ॅग्रिकल्चरल रीसर्च इन्स्टिट्यूटची जबाबदारी आपल्या अंगावर घेतली होती. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सुमारे तीन वर्षे काम केल्याने आणि तेथे केलेल्या मौलिक संशोधनामुळे मला भारतातल्या काही ख्यातनाम संस्थांकडून नोकरीसाठी विचारणा येऊ  लागल्या होत्या. त्यामुळे बॉनची थोरली कन्या डॉ. नंदिनी आणि जावई डॉ. अनिल राजवंशी यांच्यावर निंबकर अ‍ॅग्रिकल्चरल रीसर्च इन्स्टिट्यूटची जबाबदारी सोपवून १९८४ साली मी फलटणातून बाहेर पडलो.

– डॉ. आ. दि. कर्वे (लेखक  हे अ‍ॅप्रोप्रिएट रुरल टेक्नॉलॉजी इन्स्टिट्यूटचे विश्वस्त आणि संस्थापक अध्यक्ष आहेत.)