नवरात्र हा आदिशक्तीचा उत्सव मानला जातो. महाराष्ट्रासह देशभरात हा सण मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. देवीने नवरात्रातील नऊ दिवस भीषण युद्ध करून अनेक दैत्यांचा वध केला. महिषासुराचा संहार केला म्हणून तिला महिषासुरमर्दिनी म्हणून ओळखले जाते. या देवीच्या शक्तिरूपाचीच नवरात्रोत्सवात पूजा केली जाते. वाघावर आरूढ झालेली, हातात तलवार, खड्ग यांसारखी शस्त्रे धारण केलेली देवीची मूर्ती पूजली जाते. दुर्जनांचा नाश व सज्जनांचे रक्षण करणाऱ्या आदिमायाची या काळात आराधना केली जाते. प्रतिपदा तिथीला वैदिक मंत्र पठणासह कलशात देवीचे आवाहन केले जाते, यालाच घटस्थापना म्हणतात.
नवदुर्गेची नऊ रूपे (Nine forms of Navdurga)
शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चंद्रघंटा, कुष्मांडा, स्कंदमाता, कात्यायनी, कालरात्री, महागौरी आणि सिद्धिदात्री अशी देवीची नऊ रूपे आहेत. नवरात्रातील नऊ दिवस या रूपांची पूजा केली जाते. महाराष्ट्रातील माहूरची रेणुकामाता, तुळजापूरची तुळजाभवानी, कोल्हापूरची महालक्ष्मी आणि वणीची सप्तश्रृंगी देवी अशी साडेतीन शक्तिपीठे आहेत. नवरात्राच्या काळात येथे मोठ्या यात्रा भरतात व देशभरातून भक्त दर्शनासाठी येतात.
नवरात्र तारीख व मुहूर्त (Navratri date and auspicious time)
पितृपक्ष संपता संपता शारदीय नवरात्रोत्सवाची चाहूल लागते. हिंदू दिनदर्शिकेनुसार, अश्विन महिन्याच्या शुक्ल पक्षातील प्रतिपदा तिथीला नवरात्र सुरू होते. शारदीय नवरात्रोत्सवाची सुरुवात घटस्थापनेपासून केली जाते. प्रतिपदेच्या दिवशी देवीची मूर्ती किंवा कलश स्थापित करून नवरात्रातील नऊ दिवस पूजाविधी केले जातात. यंदा शारदीय नवरात्र २२ सप्टेंबरपासून सुरू होत आहे.
घटस्थापनेचा शुभ मुहूर्त (Ghatasthapana Shubh Muhurta)
घटस्थापनेचा शुभ मुहूर्त २२ सप्टेंबर २०२५ रोजी सकाळी ६ वाजून ९ मिनिटांपासून ते सकाळी ८ वाजून ६ मिनिटांपर्यंत आहे. या वेळेत घटस्थापना केल्यास ती अत्यंत शुभ मानली जाईल.
अभिजित मुहूर्त (Abhijit Muhurta)
तसेच अभिजित मुहूर्त सकाळी ११ वाजून ४९ मिनिटांपासून ते दुपारी १२ वाजून ३८ मिनिटांपर्यंत असेल. जे लोक घटस्थापना सकाळी लवकर करू शकत नाहीत, ते या अभिजित मुहूर्तातही पूजा करू शकतात.
घटस्थापना केव्हा केली जाते?
“अश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंत नवरात्रोत्सव साजरा होतो. या काळात कुलदेवीची मूर्ती किंवा कलश स्थापित केला जातो. प्रतिपदेच्या दिवशी दिवसभरात केव्हाही घटस्थापना करता येते. एकदा पूजा सुरू केली की नऊ दिवस ती हलवली जात नाही. या नऊ दिवस देवीसमोर अखंड दीप प्रज्वलित केला जातो आणि त्रिकाल पूजा केली जाते. दुपारच्या पूजेनंतर फुलांची माळ बांधली जाते,” अशी माहिती गुरुजी अवधूत शेंबेकर यांनी लोकसत्ताला दिली.
घटस्थापनेच्या पद्धती वेगवेगळ्या असतात. कुठे सवाष्ण, कुठे कुमारिका, कुठे ब्राह्मणांना भोजन घालतात. नवमीच्या दिवशी होमहवन, पुरणावर स्वयंपाक, नऊ दिवस उपवास किंवा गोंधळ करण्याच्या प्रथा आहेत.
कशी करावी घटस्थापना (How to do Ghatasthapana)
१. आपल्या कुलाचाराप्रमाणे घटस्थापना व मालाबंधन करावे. शेतातील माती आणून दोन बोटांचा जाड थर लावावा. त्यात पाच किंवा सात धान्ये (जवस, गहू, तीळ, मूग, राळे, सावे, चणे) टाकावीत.
२. तांब्या किंवा मातीच्या कलशात पाणी, गंध, फुले, दूर्वा, अक्षता, सुपारी, पंचरत्ने/नाणे ठेवून मातीच्या मधोमध कलश बसवावा.
३. सप्तधान्ये व कलशस्थापनेचे वैदिक मंत्र माहीत नसल्यास पुराणोक्त मंत्र म्हणावेत किंवा प्रत्येक वस्तूचे नाव घेऊन ‘समर्पयामि’ म्हणून अर्पण करावे. कलशाला माळ बांधावी.
४. अखंड दीप, ग्रंथवाचन, देवीची स्तोत्रे, भजने, पारायणे करावीत. चंडीपाठ, सप्तशतीपाठ, देवी भागवत, ललितोपाख्यान, सरस्वतीपूजन, उपवास, जागरण अशा गोष्टी आपल्या सामर्थ्यानुसार कराव्यात.
देवीची ओटी भरण्याची पद्धत
देवीला अर्पण करायची साडी सुती किंवा रेशमी असावी. साडीवर खण व नारळ ठेवून, नारळाची शेंडी देवीकडे येईल अशी मांडणी करावी. भावपूर्ण प्रार्थना करून साडी, खण व नारळ देवीच्या चरणी अर्पण करावेत. त्यानंतर तांदळाने ओटी भरावी.
भोंडला म्हणजे काय? (What is Bhondla)
भोंडला हा नवरात्रीतील महिलांनी एकत्र खेळायचा पारंपरिक खेळ आहे. पाटावर हत्ती काढून त्याभोवती फेर धरला जातो, गाणी म्हटली जातात. शेवटी खिरापत ओळखण्याचा खेळ होतो आणि नंतर ती सगळी खाल्ली जाते. शाळांमध्येही भोंडला होतो. मात्र, सध्या त्याचे प्रमाण कमी झाले आहे.