फ्रेडरिक फोर्सिथ यांची जगड्व्याळ अशी एक शैली आहे. म्हणजे आफ्रिकेच्या कोणत्या तरी गावात पहिलं प्रकरण घडतं. दुसरं मग न्यू यॉर्कमध्ये. तिसरं युरोपीय संघटनेच्या कार्यालयात… ब्रसेल्सला. असं. नवीन वाचकाला त्यामुळे गांगरल्यासारखं होतं. आणि मराठी कादंबरीवर पोसलेल्यांना तर फोर्सिथ वाचताना शंभर मजली इमारतीच्या गच्चीवरनं पाहिल्यासारखं वाटतं… ‘बुकमार्क’मध्ये २०१३ मध्ये ‘बुकअप’ सदरात ‘द किल लिस्ट’ निमित्ताने प्रकाशित झालेला लेख आणि २०१८ मध्ये ‘द फॉक्स’ या कादंबरीवरील टिपणाचा संपादित अंश, फोर्सिथ यांना आदरांजली म्हणून…
आपण दोन कारणांसाठी वाचतो. एक निखळ आनंद. आणि दुसरं म्हणजे काही तरी मिळवणं. मग ती माहिती असेल वा अन्य काही. मराठीपुरतं बोलायचं तर माहिती देणारी पुस्तकं आनंद देणारी असतातच असं नाही. म्हणजे बऱ्याचदा लेखक वाचकाच्या डोक्यावर माहिती बदाबदा ओततो किंवा अशा पद्धतीनं ती देतो, की सूर असा… घ्यायची तर घ्या. माहिती रंजक शैलीत देणं हे कौशल्य आहे. वाचकाला मजाही वाटली पाहिजे आणि हवी ती माहितीही दिली गेली पाहिजे. त्यात पुन्हा शैली ही वेगळीच समस्या. अनेक जण या शैलीच्या प्रेमात इतके पडतात की बाकीचं सगळंच विसरतात. शैली ठीकाय… पण मजकुराचं काय, हा प्रश्न अनेक लेखकांच्या बाबत विचारला जाऊ शकतो. असे लेखक मग मान्यवर बनतात, दोन-पाच पुस्तकांत विरून जातात आणि नंतर केवळ शैली आहे म्हणून… लिहित राहतात. पण खरा भयंकर प्रकार म्हणजे काहींना उगाचच वाटत राहतं आपल्याला शैली आहे. मग तर भलतंच संकट. बाकीच्या उद्याोगांमुळे वा अनेकांना उपकृत करायच्या कौशल्यामुळे अशांची खूप पुस्तकं येतात, ती गाजवायची व्यवस्थाही झालेली असते. अशांचं महागुरू होण्यापलीकडे दुसरं काही होत नाही. हे सर्व टाळून उत्तम लिहितं राहायचं म्हणजे कसरत असते.
फ्रेडरिक फोर्सिथ ती चाळिसेक वर्षं करत असतील. माझ्या माहितीप्रमाणे त्यांच्या पुस्तकांची संख्या दीड डझनाचा टप्पा ओलांडून गेली असावी. ‘द डे ऑफ द जॅकल’ या पहिल्या पुस्तकात जसा या सगळ्याचा तोल सांभाळणं त्यांना जे काही जमलंय, ते अगदी आजतागायत. जॉन ल कार आणि अॅलन फर्स्ट हे त्यांचे समकालीन. ल कार यांची शैली दिलखेचक. वाचकाला मोहात पाडणारी. पण त्यांच्या लेखनीय वयाच्या पहिल्या काही वर्षांनंतर ते संपले. नंतरची पुस्तकं काही त्यांची तेवढी उठली नाहीत. अॅलन फर्स्ट हे संधिप्रकाशातला युरोप, जर्मनीची छाया वगैरेंच्या बाहेर कधी गेले नाहीत. फोर्सिथ यांचं तसं नाही. ल कार यांच्या तुलनेत त्यांना शैली नाही आणि फर्स्ट यांच्याप्रमाणे भौगोलिकता ही त्यांची हुकमत नाही.
पण फोर्सिथ यांच्याकडे जे काही आहे ते या सगळ्याच्या पलीकडचं आहे. विषयाचं ताजेपण, तो मांडत जाताना प्रचंड प्रमाणात भरला जाणारा तपशील आणि विशिष्ट भूप्रदेशात स्वत:ला अडकवून न घेणारी जग ही त्यांची व्यापक चौकट. ती पेलण्याची त्यांची ताकद केवळ स्तिमित करणारीच. फोर्सिथ यांची उतारवयातही विषयाचं वैविध्य आणि तो मांडण्यासाठी कष्ट करायची तयारी ही ‘द… जॅकल’च्याच तोडीची. त्याचमुळे एका आंतरराष्ट्रीय नियतकालिकात त्यांच्या नवीन पुस्तकाचा उल्लेख आढळला आणि लगेचच ते मागवलं. हातात पडलं आणि… नेहमीसारखंच त्यानं झपाटून टाकलं.
‘द किल लिस्ट’ हे त्यांच्या ताज्या, टवटवीत पुस्तकाचं नाव.
अमेरिकेतल्या इदाहोत भर दिवसा एका काँग्रेसमनची हत्या होते. मारेकरी साधा तरुण. तोही मारला जातो. तसंच मग दुसऱ्या शहरात घडतं. मग तिसऱ्या. एकात तर भर सकाळी गोल्फ खेळताना ज्येष्ठ निवृत्त लष्करी अधिकारी मारला जातो. यातल्या सर्वच प्रकरणांत मारेकरी मारला तरी जातो वा आत्महत्या तरी करतो. कोणीच जिवंत सापडत नाही. सुरक्षा यंत्रणा या अकाली हत्यांनी त्रस्त झालेल्या असतात. काही दिवसांतच अशा हत्यांचं सत्र इंग्लंडमध्येही सुरू होतं. त्याच वेळी सीआयएला एक वेगळाच प्रकार नजरेस येतो. इंटरनेटवरून एक बुरखाधारी इस्लामी पाश्चात्त्य जगाविरोधात अतिविखारी भाषणं देताना, प्रचार करताना आणि पाश्चात्त्यांच्या हत्येचंच आवाहन करताना आढळतो. या व्यक्तीला टोपणनाव दिलं जातं. ‘द प्रीचर’. प्रवचनकार. याला शोधून काढण्याची जबाबदारी एका अधिकाऱ्याकडे सुपूर्द केली जाते. या कामासाठी लागणारे हवे ते सर्वाधिकार त्याला दिले जातात… आणि हा अधिकारी कामाला लागतो.
त्यातली समस्या ही असते की ज्या इंटरनेट साइटवरून तो धर्मप्रचारक विखार पसरवत असतो ती साइट अदृश्य पत्त्यावरनं काम करत असते. म्हणजे दहशतवाद्यांच्या जगातला कोणी संगणक सुपरब्रेन ती हाताळत असतो. एरवी अशा इंटरनेट साइटचा पत्ता शोधणं हे तसं आपल्या पोलिसांनाही जमणारं काम. पण हे प्रकरण तसं नसतं. अनेक इंटरनेट साइट्सच्या प्रतिबिंबी पत्त्यांच्या आधारे दरवेळी नवा खोटा पत्ता तयार केला जात असतो आणि त्यावरून हा धर्मप्रचारक आपले उद्याोग करत असतो. त्यामुळे एखादं भौगोलिक ठिकाण त्या संगणकासाठी शोधणं हे गवताच्या गंजीत हरवलेली सुई शोधण्याइतकं आव्हानाचं. त्याच कामगिरीवर असतो ‘द ट्रॅकर’. माग काढणारा. अनेक आघाड्यांवर त्याचं काम सुरू होतं. त्यातली एक असते पाकिस्तान. दुसरी अफगाणिस्तान आणि तिसरी या दोघांच्या संयोगातून आणि तालिबान, अल कईदाच्या सहभागातून तयार होणारी भलतीच एक आफ्रिकी.
त्या धर्मप्रचारकाच्या संगणकतज्ज्ञाप्रमाणे आपल्यालाही असाच कोणी वेडा इंटरनेटवेधी हवा, हे त्या ट्रॅकरला कळतं. स्थानिक एफबीआयच्या मदतीनं अशा वेड्या संगणकतज्ज्ञाचा शोध सुरू होतो. त्यातून माहिती हाती लागते ती एका विद्यार्थ्याची. विचित्र मानसिक आजाराने ग्रस्त असलेल्या या विद्यार्थ्याला समुदायाची भीती असते. म्हणजे आई-वडील यांच्याशिवाय जरा कोणी दुसरी व्यक्ती आली की त्याला असुरक्षित वाटत असतं. त्यामुळे घराच्या एका खोलीत त्यानं स्वत:ला कोंडून घेतलेलं असतं. याचा छंद एकच. इंटरनेटवेध. ट्रॅकर त्याच्या घरी जातो. त्याच्याशी दोस्ती करतो. विचारतो, तुला संगणकातलं हवं ते थोर थोर दिलं तर काय करशील. तो म्हणतो, काहीही… काहीही मी शोधून काढीन. त्याप्रमाणे त्याला अत्यंत अद्यायावत अशी संगणक प्रणाली, जोडणी आणि हवी ती साधनं पुरवली जातात. त्याच वेळी ट्रॅकर पाकिस्तानी आयएसआयमध्ये राहून अमेरिकेसाठी हेरगिरी करणाऱ्याला गाठतो. तिथून दुबई. इंग्लंड आणि मग पुन्हा अमेरिका हा त्याचा प्रवास. या प्रवासातून कोणाला शोधायला हवा याचा साधारण अंदाज त्याला येतो.
आपली ती कामगिरी करून तो अमेरिकेत परत येईपर्यंत त्या विद्यार्थ्याने एक दिशा दिलेली असते.
सोमालिया. त्या देशाच्या मोगदिशूमधल्या एका गोदामातून इंटरनेट संदेशांची अनाकलनीय देवाणघेवाण सुरू असल्याचं हा पोरगा निदर्शनास आणतो. मग केनियातल्या अमेरिकी तळावरून विमानांच्याही पेक्षा अधिक उंचीवरून उडून जमिनीवरची टाचणीही शोधू शकतील अशा क्षमतेची चार हेलिकॉप्टर्स या गोदामाच्या शोधासाठी उडतात. सलग ३५ तासांची प्रत्येकाची उड्डाणक्षमता. दरम्यान एका स्वीडिश जहाजाचं एक वेगळंच नाट्य सुरू असतं. त्याचाही संबंध या सगळ्याशी असतो.
हे सगळं नाट्य वेगवेगळ्या प्रतलांवर घडत असतं आणि शेवटी या सर्व प्रतलांचं मिळून एक स्वतंत्र प्रतल तयार होतं आणि तिसरा अंक सुरू होतो.
काय होतं त्यात?
ते इथं सांगणं म्हणजे संभाव्य वाचकांवर अन्यायच. त्या पापाचं धनी होणं काही बरोबर नाही.
हे सगळं अतिवास्तव नाट्य जिज्ञासूंनी वाचावंच. फोर्सिथ यांची कमाल असते ती त्यातल्या तपशिलात. एक हेलिकॉप्टर घेतलं तर त्यात इतकी माहिती असते की ते हेलिकॉप्टर बनवणाऱ्यांचं कौतुक करावं की माहिती देणाऱ्यांचं हा प्रश्न पडतो. तसंच त्यातल्या प्रवासाचं. पाकिस्तान, अफगाणिस्तान, दुबई आदींतला तपशील न तपशील खरा आहे. या सगळ्यातलं राजकीय नाट्य तेही भव्यच. पाश्चात्त्य देश आणि इस्लाम यांच्यातला एक अदृश्य संघर्षही फोर्सिथ त्यात शिताफीनं आणतात.
लेखक म्हणून केवळ कल्पना सुचली म्हणून वाटेल तसं अजागळपणे लिहित न सुटता अभ्यासाच्या कष्टातून ती अधिक कशी फुलवायची हे फोर्सिथ यांच्याकडून शिकावं. तीन-चार दशकांच्या लेखनानंतरही फोर्सिथ जराही कालबाह्य वाटत नाहीत. त्यांचा लेखकराव काही झालेला नाही. महागुरू बनून कुठल्या तरी भुक्कड स्पर्धेत परीक्षक व्हावं, असं त्यांना वाटत नाही की साहित्य संमेलनाचं अध्यक्षपद त्यांना भुलवत नाही. आपल्या मठीत ते मस्त लिहित बसतात. म्हणून तर ते ताजे, आजचे वाटतात.
लिहू देणाऱ्या व्यवस्थेतला लेखक…
अकल्पित वास्तव समोर आणणारा; तर कल्पिताचं जग वास्तवाच्या किती जवळ असतं, हे सांगणारा फ्रेडरिक फोर्सिथ. ‘द डे ऑफ द जॅकल’ या सिनेमातनं तो पहिल्यांदा भेटला. नंतर विसरूनही गेलो होतो त्याला. पण लंडनमध्ये शिकताना त्याचं ‘द फीस्ट ऑफ गॉड’ वाचलं आणि त्याची साथ आपण सोडली याचं दु:ख झालं. त्या पापाला एकच प्रायश्चित्त होतं. समग्र फोर्सिथचं पारायण करणं आणि त्याची सर्व पुस्तकं जवळ बाळगणं. तेव्हापासून फोर्सिथचा धरलेला हात अजून सुटलेला नाही. त्याचं आत्मचरित्र आलं.. ‘द आउटसायडर.’ त्या वेळी जरा वाईट वाटलं होतं. कारण फोर्सिथ आता नवी कादंबरी लिहिणार नाही असं त्यातून ध्वनित होत होतं. ती भीती खोटी ठरली. त्याची ‘द फॉक्स’ आली. ‘जॅकल’पासनं सुरू झालेला त्याचा लेखनप्रवास या ‘द फॉक्स’च्या टप्प्यावर आला.
फोर्सिथ यांची जगड्व्याळ अशी एक शैली आहे. म्हणजे आफ्रिकेच्या कोणत्या तरी गावात पहिलं प्रकरण घडतं. दुसरं मग न्यू यॉर्कमध्ये. तिसरं युरोपीय संघटनेच्या कार्यालयात.. ब्रसेल्सला. असं. नवीन वाचकाला त्यामुळे गांगरल्यासारखं होतं. आणि मराठी कादंबरीवर पोसलेल्यांना तर फोर्सिथ वाचताना शंभर मजली इमारतीच्या गच्चीवरनं पाहिल्यासारखं वाटतं. कादंबरी जसजशी पुढे जाते तसतसे हे ठिपके जोडले जायला लागतात आणि शेवटच्या प्रकरणात एका भव्य कटकारस्थानाचं चित्र समोर येतं.
‘द फॉक्स’ही तशीच आहे. सुरुवात आहे लंडनमध्ये. भर वस्तीतल्या घरावर कमांडो मध्यरात्री छापा घालतात. चौघांच्या पापभीरू कुटुंबाला पकडून नेतात. तिकडे अमेरिकेत सरकारचा मध्यवर्ती महासंगणक हॅक होतो आणि त्यामुळे अध्यक्ष पिसाळतात. पश्चिम आशियात इराणच्या अणुचाचणी केंद्रातली नियंत्रण व्यवस्था निकामी होते. अयातोल्ला खामेनींना संशय येतो इस्रायलचा. पण इस्रायलच्या हेरगिरी यंत्रणेतला एक खुद्द इराणलाच फितूर असतो. इस्रायल त्याला तसंच राहू देतं. त्याच्या माहितीच्या आधारे इराणी कमांडो इस्रायलच्या सुंदर एलात परिसरावर हल्ला करतात आणि मारले जातात. आशियात उत्तर कोरियाचा किम इराणला गुप्तपणे अणुतंत्रज्ञान देण्याच्या प्रयत्नात असतो. त्याचा बभ्रा होतो. रशियाचे पुतिन जगातली सर्वात सामर्थ्यवान नौका तयार करतात. पण पहिल्याच फेरीत अणुऊर्जेवर चालणाऱ्या या नौकेच्या नियंत्रण कक्षात संगणकीय घुसखोरी होते. कोण असतं या सगळ्यामागे?
ते उघड करणं हा या लेखाचा उद्देश नाही.
लिहू देणारी व्यवस्था हा या लेखाचा केंद्रबिंदू आहे. विद्यामान, सर्वशक्तिमान अध्यक्षावर, त्याचा पूर्ण पाणउतारा करणारं लेखन या देशात होऊ शकतं. बातमीदारावर त्याच्या वर्तमानपत्राचा कसलाही दबाव नाही. वर्तमानपत्रांना त्यांच्या वाचकांच्या वा संबंधित नेत्याच्या भक्तांच्या धमक्या नाहीत.. आणि वर त्यांनी लिहिलेलं छापण्याचं धैर्य प्रकाशक दाखवतात. प्रकाशकानं छापलं तरी वितरक अमुक राजकीय पक्षाच्या नेत्याचा अपमान होतो म्हणून त्याच्या विक्रीवर बहिष्कार वगैरे घालत नाहीत की त्या लेखकाच्या घरावर मोर्चे नेले जात नाहीत. अन्य वर्तमानपत्रं, खासगी टीव्ही वाहिन्या त्या पुस्तकांवर चर्चा करतात.. त्या लेखकांवर अमुक विचारसरणीची तळी उचलल्याचा कोणी आरोप करत नाही की त्यांच्या हेतूंवर प्रश्न निर्माण केले जात नाहीत. वृत्तलेखन असो वा कादंबरी.. विद्यामान सत्ताधीशांची, त्यांच्या निर्णयांची, धोरणांची त्यांच्याच डोळ्यांसमोर इतकी चिरफाड कधी झाली नसेल. कल्पनेला वास्तवाशी भिडवणारे फोर्सिथ यांची ही पुस्तकं म्हणून महत्त्वाची ठरतात. त्या देशात ती निर्वेधपणे प्रकाशित होतात याचा आनंद वाटतो.
girish.kuber@expressindia.com
@girishkuber