तत्व-विवेक : अपूर्ण आधुनिकता

• ब्रुनो लातूर</li>

प्रस्तुत लेखमालेचे आगामी लेख आधुनिक पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाच्या विस्तृत पटाविषयी असणार आहेत. या पटावर रेनेसाँ, आधुनिकता, प्रबोधन, आधुनिकवाद, आधुनिकीकरणसारखे परिचयातले; पण गोंधळ निर्माण करणारे शब्द पात्रांसारखे अवतरतात. उदा.- रेनेसाँच्या दीर्घ ऐतिहासिक प्रक्रियेतून १६व्या शतकात उदयास आलेल्या पाश्चात्त्य आधुनिकतेनं १८व्या शतकातल्या प्रबोधन चळवळीत परमोच्च बिंदू गाठला, १९व्या शतकात संकटग्रस्त होऊन तिचं विघटन झालं आणि २०व्या शतकात तिची परखड चिकित्सा, विरोध करणारं किंवा तिचं पुढचं पाऊल ठरणारं आधुनिकोत्तर तत्त्वज्ञान अस्तित्वात आलं. एका बाजूला, १९व्या शतकात फ्रेडरिक नित्श्चे आधुनिकतेचा शेवट घडवून शोकसभा भरवतो तर दुसऱ्या बाजूला २०व्या शतकातला प्रख्यात जर्मन विचारवंत युर्गेन हाबरमास आधुनिकतेच्या अपूर्ण प्रकल्पाला पुढे नेण्याचा आग्रह धरतो. आधुनिकतेच्या या वर्णनात एक गोष्ट स्पष्टपणे दिसून येते की पाश्चात्त्य आधुनिकता मानवी व्यवहाराच्या फक्त एका ठरावीक क्षेत्राशी संबंधित एकरेषीय प्रक्रिया नसून विविध क्षेत्रांमधल्या ऐतिहासिक प्रक्रियांचं विचारमंथन आणि आविष्कार आहे. साहजिकच या बहुप्रवाही आणि बहुजिनसी वास्तवाला लिखाणाच्या एकरेषीय ( linear) तर्कात बसवणं आव्हानात्मक काम आहे. कारण प्रत्येक क्षेत्रातल्या आधुनिकतेचा विशिष्ट तर्क, प्रयोजन आणि कालखंड आहेत. आधुनिकतेच्या दीर्घ वाटचालीत इतिहासाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर अनेक क्रांतिकारक घटना घडलेल्या आहेत. उदाहरणार्थ, धर्मक्षेत्रातली ल्यूथरची क्रांती, तत्त्वज्ञानातली कार्टेशियन क्रांती, विज्ञानातली कोपरनिकन- गॅलेलियन क्रांती, राजकारणात अमेरिकन- फ्रेंच क्रांती आणि आर्थिक क्षेत्रातली औद्याोगिक क्रांती. आधुनिकतेच्या या गुंतागुंतीच्या धाग्यांचा उलगडा करण्यासाठी सर्वप्रथम आधुनिकता ही संकल्पना नीट समजून घेणं आवश्यक आहे. त्यासाठी प्रस्तुत लेखांकात आधुनिक, आधुनिकीकरण, आधुनिकता आणि आधुनिकवाद या शब्दसमूहाची प्राथमिक चर्चा केली जाईल; जेणेकरून नंतर तत्त्वज्ञानातल्या आधुनिकतेच्या या विशाल ढाच्याचे एक-एक पदर उलगडून सविस्तर चर्चा करता येईल. आधुनिक, आधुनिकता, आधुनिकवाद या शब्दांमध्ये प्रथमदर्शनी साम्य वाटत असलं तरी ते वेगवेगळ्या गोष्टींचा निर्देश करतात. या शब्दांना ठरावीक ऐतिहासिक संदर्भ आणि अर्थछटा आहेत.

उदाहरणार्थ, प्रस्थापित मांडणीनुसार १६व्या शतकात आधुनिकतेची सुरुवात होते. मात्र वास्तवात मॉडर्न या शब्दाचा वापर सर्वप्रथम इसवी पाचव्या शतकात म्हणजे मध्ययुगाच्या सुरुवातीलाच करण्यात आला आहे. हाबरमास स्पष्ट करतो की ‘ modern’ हा शब्द ‘modernus’ या लॅटिन विशेषणाचा अनुवाद आहे. पाचव्या शतकात ‘ modernus’ हा शब्द रोमन आणि पेगन भूतकाळापासून फारकत घेऊन अधिकृतपणे ‘ख्रिास्ती वर्तमान काळाची’ नवता आणि आधुनिकता प्रस्थापित करण्यासाठी वापरण्यात आला होता. त्याअर्थी मध्ययुगाच्या सुरुवातीलासुद्धा तत्कालीन लोकांना आपण आधुनिक आहोत किंवा नव्या युगाची सुरुवात करत आहोत असं वाटत होतं. पुढे जाऊन हाबरमास नमूद करतो की १२व्या शतकातले लोकसुद्धा १७व्या शतकातल्या लोकांसारखं स्वत:ला आधुनिक समजत होते.

आधुनिक या शब्दासारखंच आधुनिकीकरण या शब्दानंही आधुनिकता या संकल्पनेची पुरेशी उकल होत नाही. प्रत्येक कालखंडातील माणसं भूतकाळापासून फारकत घेऊन स्वत:ला आधुनिक समजत आली; त्या अनुषंगानं त्यांच्या भौतिक अवकाशाचं आधुनिकीकरण अर्थात अद्यायावतीकरण करून टेक्नोस्फिअरमध्ये किमान बदल घडवत आली आहेत. त्यामुळे आधुनिकीकरण या टेक्नोस्फिअरशी संबंधित प्रक्रियेत, क्रमसंचयी वाढ (cumulative growth) अनुस्यूत आहे. कारण आधुनिकीकरण ही निरंतर चालणारी प्रक्रिया आहे. हे मात्र तितकंच खरं की, गेल्या ५०० वर्षांत पाश्चात्त्य आधुनिकतेच्या वैज्ञानिक क्रांतीमुळे बौद्धिक ऊर्जेचा स्फोट होऊन एरवी संथगतीनं होणाऱ्या आधुनिकीकरणाला प्रचंड गती मिळून पाश्चात्त्य जगाचा कायापालट घडला आहे.

पण आधुनिकीकरण म्हणजे आधुनिकता नव्हे हे समजून घेणं आवश्यक आहे. आधुनिकीकरण ही प्रक्रिया प्रामुख्यानं भौतिक आणि तांत्रिक ( natural and technical facts) तथ्यांना लागू होते. मात्र आधुनिकता ही प्रक्रिया समग्र मानव्य आणि सामाजिक तथ्यांना ( human and social facts) लागू होते. थोडक्यात, आधुनिकता हा प्राप्त मानवी अवस्थेच्या समग्र आकलनाचा, तिच्या वांछित दिशेचा आणि त्या दिशेकडे नेणाऱ्या पद्धतीशास्त्राचा आकृतीबंध आहे. आधुनिकीकरणाबद्दल मात्र तसं म्हणता येणार नाही. अनेक पाश्चात्त्येतर देशांनी पाश्चात्त्य आधुनिकतेचा वैचारिक ढाचा वजा करून फक्त आधुनिकीकरणाची उसनवारी केलेली आढळते. उदा.- पाश्चात्त्य आधुनिकतेच्या तत्त्वज्ञानाचा स्पर्श होऊ न देता आधुनिकीकरणाच्या बाबतीत दुबईसारखं पाश्चात्त्येतर शहर पाश्चात्त्य शहरांपेक्षा दोन पावलं पुढे आहे.

पाश्चात्त्य आधुनिकतेचा गाभा

आधुनिक आणि आधुनिकीकरण या शब्दांविषयी चर्चा करताना आपल्याला आधुनिकता या संकल्पनेची अभावरूप ( negative) व्याख्या हाती लागली आहे. म्हणजे ‘आधुनिकता काय नाही’ हे कळलं. आधुनिकता म्हणजे नेमकं काय या प्रश्नाचं थोडक्यात भावरूप ( positive) उत्तर द्यायचं तर, आधुनिकता ही संकल्पना पाश्चात्त्य विचारविश्वात विशिष्ट ज्ञानात्मक संदर्भबिंदूचा, जीवनदृष्टीचा आणि ऐतिहासिक कालखंडाचा निर्देश करते.

ज्ञानक्षेत्राबाबतीत, आधुनिकता सान्त वास्तवाला ( finitude) ज्ञानात्मक प्रक्रियेचा प्रारंभबिंदू बनवते. मध्ययुगीन चौकटीत ‘ईश्वर’, ‘आद्या कारक’, ‘सर्वोच्च शुभ’, ‘सिटी ऑफ गॉड’सारख्या अनंताचा ( infinitude) निर्देश करणाऱ्या बाबी ज्ञानात्मक प्रक्रियेचा आणि एकूणच जीवनाचा प्रारंभबिंदू असत.

आधुनिकतेत अनुस्यूत जीवनदृष्टीचा थोडक्यात विचार करायचा तर, ‘स्वातंत्र्याधिष्ठित विवेकवादी मानवतावाद’ या मध्यवर्ती सूत्राभोवती आधुनिकतेची आशावादी मूल्यव्यवस्था निर्माण करण्यात आली आहे ज्यात ईहवाद, मानवतावाद, व्यक्तिवाद, अनुभववाद, प्रगतीवाद, सुखवाद, उपयुक्ततावाद, उदारमतवाद, स्वातंत्र्य, समता, न्याय इत्यादी मूल्यांचा अंतर्भाव होतो. साहजिकच या मूल्यांमध्ये कधी आंतरिक ताण तर कधी अंतर्विरोध जाणवतो.

महत्त्वाची बाब म्हणजे पाश्चात्त्य आधुनिकता एक मूल्यव्यवस्था म्हणून वैश्विकतेचा दावा करते. अठराव्या शतकापासून पाश्चात्त्य आधुनिकतेच्या वैश्विकतेला वास्तवात उतरवण्याचे अनेक प्रयोग झाले आहेत. हे प्रयोग पाश्चात्त्य जगात कितपत यशस्वी झालेत? पाश्चात्त्येतर जगावर त्यांचा काय परिणाम झाला? पाश्चात्त्येतर जगाने पाश्चात्त्य आधुनिकतेचा सामना कसा केला? पाश्चात्त्य आधुनिकता एकोणिसाव्या शतकात संकटग्रस्त होऊन तिचं विघटन का झालं? या प्रश्नांविषयी पुढल्या काही लेखांकांत सविस्तर चर्चा करूच.

आधुनिकतेचा कालखंड

याआधी आपण पाहिलं की पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानाच्या इतिहासाची प्राचीन, मध्ययुगीन आणि आधुनिक अशी विभागणी पद्धतीशास्त्राचा भाग म्हणून स्वीकारली जाते. मध्ययुगात सत्तारूढ संदर्भबिंदूला हादरे देणाऱ्या अनेक रेनेसाँच्या लाटा निर्माण झाल्या; पण त्यांची क्षमता आणि तीव्रता मध्ययुगीन चौकटीचं अस्तित्व धोक्यात आणणारी नव्हती. मात्र १५व्या शतकातल्या रेनेसाँच्या शक्तिशाली लाटेनं मध्ययुगीन सत्तारूढ संदर्भबिंदूला फक्त हादराच दिला नाही तर पर्यायी संदर्भबिंदूच्या अर्थात आधुनिकतेच्या शक्यता निर्माण केल्या. त्यामुळे १६व्या शतकात आधुनिकतेच्या प्रक्रियेला निर्णायकपणे सुरुवात झाली असं म्हणता येईल.

मागच्या लेखात नमूद केल्याप्रमाणे नव्यानं उदयास आलेला बुर्ज्वा वर्ग पाश्चात्त्य आधुनिकतेचा प्रमुख वाहक आणि लाभार्थी राहिला आहे. मात्र हाच बुर्ज्वा वर्ग बहुसंख्य गोरगरिबांच्या मदतीनं १८व्या शतकात पुरोहित-उमराव मोर्चाचा निर्णायकपणे पराभव करून १९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात स्वत:च्या बुर्ज्वा मूल्यव्यवस्थेला वैश्विकतेचा बुरखा घालून सत्तारूढ संदर्भबिंदू म्हणून प्रस्थापित करतो. विद्रोहाला बदनाम करणं हे कुठल्याही स्थितिशील सत्तारूढ चौकटीचं काम असतं. एकेकाळी विद्रोहाच्याच पोटातून जन्मलेला हा भांडवलवादी बुर्ज्वासुद्धा १८४८ च्या क्रांतीनंतर निर्णायक विजेता म्हणून आपली सत्ता प्रस्थापित करून विद्रोहाला त्याज्य ठरवतो. या बुर्ज्वा सत्तारूढ संदर्भबिंदूच्या विरोधातील सौंदर्यशास्त्रात्मक बंड म्हणजे आधुनिकवाद.

त्यादृष्टीनं आधुनिकवाद ( modernism) ही संकल्पना सौंदर्यशास्त्रातली आहे. हाबरमासच्या भाषेत सांगायचं तर ही ‘एस्थेटिक मॉडर्निटी’ आहे. आधुनिकवादी कलाकारांना आणि साहित्यिकांना प्रस्थापित बुर्ज्वा मूल्यव्यवस्थेची चीड आणि अनामिकाची ओढ असते. त्यामुळे त्यांना व्हॅनगार्डदेखील समजलं जातं. पण सभोवतालच्या भांडवलवादी, भोगवादी, उपयुक्ततावादी, आत्मसंतुष्ट वातावरणात ते स्वत:ला उपरे समजतात. हे उपरेपण सूचित करण्यासाठी फ्रेंच कवी शार्ल बोदलेएर अॅलबाट्रोस या पक्ष्याचा प्रतीकात्मक वापर करतो.

थोडक्यात, आधुनिकतेचा जनक देकार्त १७व्या शतकात आधुनिक मनुष्याची व्याख्या मांडताना म्हणाला होता की ‘मी विचारशील आहे म्हणून मी आहे!’ मात्र १९व्या शतकात भांडवलवादी उपयुक्ततावादी बुर्ज्वा मूल्यव्यवस्थेच्या कचाट्यात सापडलेली आधुनिकतेतील माणसं म्हणजे ‘मी उपयुक्त आहे म्हणून मी आहे’! या सत्तारूढ मूल्यव्यवस्थेला डिवचण्यासाठी बोदलेएर म्हणतो की, ‘उपयुक्त माणूस असण्यासारखी दुसरी हिडीस गोष्ट असू शकत नाही’.

आधुनिकवाद आधुनिकताविरोधी आहे की आधुनिकतेचा पुनर्विचार करणारा आहे, याविषयी नंतर सविस्तर चर्चा केली जाईल. इथं इतकंच नमूद करावं लागेल की आधुनिकवाद म्हणजे आधुनिकतेच्या अपेक्षाभंगातून झालेला विद्रोह जो शार्ल बोदलेएरसारख्या प्रतिभावंत फ्रेंच साहित्यिकांच्या लिखाणात दिसतो आणि नंतर दादाइझम आणि सर्रअिॅलिझमसारख्या साहित्यिक चळवळीत विस्तार पावतो.