डॉ. राजेंद्र बगाटे
महात्मा जोतिबा फुले यांनी २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली, पण म्हणून २४ सप्टेंबर हा केवळ एका संस्थेचा १५२ वा वर्धापनदिन नाही, तर तो सामाजिक समता, बंधुत्व, न्याय, आणि मानवतेच्या मूल्यांचा प्रत्यक्ष प्रसार करणाऱ्या ‘सत्यशोधक विचारधारे’चाही वाढ-दिवस आहे. त्या संस्थेच्या सामाजिक कार्याची, विचारसरणीची आणि मानवाधिकारांच्या संरक्षणाच्या भूमिकेची आठवण आजही ताजी असल्याची खूण पटवण्याचा हा दिवस आहे.
भारताच्या समाजशास्त्रीय इतिहासाकडे पाहिल्यास, सत्यशोधक समाज हा जातीय, धार्मिक, आर्थिक आणि लिंगभेदाच्या विरोधात सतत लढणाऱ्या संघटनांमध्ये अग्रगण्य ठरतो. स्थापनेपासून आजपर्यंत, या संस्थेने महाराष्ट्रातील तसेच भारतातील कमकुवत, वंचित आणि शोषित गटांवर होणाऱ्या अन्यायावर लक्ष केंद्रित केले. सत्यशोधक समाजाने जातीय व धार्मिक भेदभावाचा निषेध केला, समाजातील असमानतेवर प्रश्न उपस्थित केला, तसेच सामाजिक न्याय, समानता आणि लोकशाही मूल्यांची जोपासना केली. या संस्थेने समाजातील प्रत्येक घटकाला सामाजिक बदलासाठी सहभागी होण्याची प्रेरणा दिली, आणि समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, समाजातील सामाजिक गतिशीलता व बंधुत्वाची भावना वाढवली.
सत्यशोधक समाजाची स्थापना त्या काळातील सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक परिस्थितींचा परिणाम मानता येईल. १८७३ च्या भारतात समाजातील विविध गटांमध्ये असमानता, शोषण, जातीभेद, महिला व बालकांविरुद्ध अन्याय, गरीब व कामगार वर्गांचे हक्कांचे उल्लंघन या समस्या प्रचंड पातळीवर होत्या. त्या परिस्थितीत सत्यशोधक समाजाचा जन्म हा केवळ सामाजिक चळवळीचा भाग नव्हता, तर मानवाधिकार, समानता आणि बंधुत्व या मूल्यांच्या दिशेने वाटचाल करण्याचा निर्णायक टप्पा ठरला. महात्मा फुले यांनी या संस्थेच्या माध्यमातून शोषित गटांना न्याय मिळवून देण्याचे आणि समाजातील अन्यायपूर्ण व्यवस्थांवर प्रश्न उपस्थित करण्याचे उद्दिष्ट ठेवले. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, हे आंदोलन समाजातील असमानता कमी करण्याचे, सामाजिक न्याय प्रस्थापित करण्याचे आणि सर्वसमावेशक विकास साधण्याचे माध्यम ठरले. सत्यशोधक समाजाने लोकांना त्यांच्या हक्कांची जाणीव करून दिली, शोषणाविरोधात आवाज उठवण्यास प्रोत्साहित केले, आणि सामाजिक बदलासाठी ठोस उपक्रम राबवले.
सत्यशोधक समाजाच्या कार्यप्रणालीमध्ये शिक्षणाला अत्यंत महत्त्व दिले गेले आहे. शिक्षण हे केवळ विद्या प्राप्तीचे साधन नाही, तर सामाजिक समता, बोधशक्ती, आत्मनिर्भरता आणि व्यक्तिमत्व विकासाचे मुख्य आधार आहे. ग्रामीण महाराष्ट्रातील शोषित आणि पिछडलेल्या गटांसाठी सत्यशोधक समाजाने शालेय शिक्षण, बालविकास, महिला शिक्षण आणि सामाजिक साक्षरता या क्षेत्रात कार्य केले. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, शिक्षणामुळे समाजातील व्यक्तींमध्ये निर्णयक्षमता, आत्मसन्मान, सामाजिक सहभाग आणि न्यायबुद्धी विकसित होते. शाळा, कार्यशाळा, चर्चासत्रे आणि सार्वजनिक व्याख्याने या माध्यमातून लोकांमध्ये ज्ञान, संवेदनशीलता आणि सामाजिक बोध निर्माण करणे हा सत्यशोधक समाजाचा ठळक उद्देश राहिला. या उपक्रमांमुळे ग्रामीण समाजातील महिला, बालके आणि वंचित वर्गांचे सामाजिक स्थान सुधारले आणि समाजातील असमानतेवर मात करण्याची दिशा स्पष्ट झाली.
महिला सक्षमीकरण हे सत्यशोधक समाजाच्या कार्यातील अत्यंत महत्त्वाचे अंग आहे. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, महिला सक्षमीकरण म्हणजे स्त्रियांना सामाजिक, आर्थिक, शैक्षणिक आणि राजकीय दृष्टीने सक्षम करणे, ज्यामुळे लिंगभेद आणि सामाजिक असमानतेला प्रत्यक्ष उत्तर मिळते. सत्यशोधक समाजाने महिलांसाठी शिक्षणाच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या, आरोग्य व पोषणाबाबत जागरूकता निर्माण केली, स्वरोजगार व कौशल्य विकासाचे कार्यक्रम राबवले, आणि समाजातील निर्णय प्रक्रियेत त्यांचा सहभाग सुनिश्चित केला. ग्रामीण भागातील महिलांना बालविवाह, कुटुंब नियोजन, आरोग्य, पोषण आणि सामाजिक हक्कांबाबत मार्गदर्शन केले गेले. या उपक्रमांमुळे महिलांचे आत्मविश्वास वाढला, समाजातील लिंगभेद कमी झाला आणि सर्वसमावेशक सामाजिक विकास साधला गेला. समाजशास्त्रीय दृष्टीकोनातून, या कार्यामुळे समाजात स्त्रियांचे सामाजिक स्थान सुधारले, महिला सक्षमीकरणाच्या माध्यमातून सामाजिक न्यायाचा प्रसार झाला आणि समाजातील सामाजिक बंधुत्व दृढ झाले.
सत्यशोधक समाजाचे आणखी एक महत्त्वाचे कार्य म्हणजे सामाजिक चेतना निर्माण करणे. समाजशास्त्राच्या दृष्टीने, सामाजिक चेतना म्हणजे व्यक्तींना त्यांच्या हक्कांची जाणीव करून देणे, शोषण व अन्याय ओळखण्यास प्रवृत्त करणे, आणि सामाजिक बदलासाठी आवश्यक असलेल्या क्रियाकलापांमध्ये सहभागी होण्यास प्रोत्साहित करणे. सत्यशोधक समाजाने सार्वजनिक सभा, कार्यशाळा, माध्यमांचा उपयोग करून लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण केली. लोकांनी जातीय, धार्मिक, आर्थिक आणि लिंगभेदांविरुद्ध आवाज उठवणे, न्यायाच्या मागणीसाठी एकत्र येणे आणि सामाजिक सुधारणा साध्य करण्याचे महत्त्व समजून घेतले. या प्रक्रियेत समाजातील प्रत्येक घटक सक्रिय सहभागी झाला. ग्रामीण आणि शहरी भागातील लोकशिक्षण, आरोग्य, पोषण, महिला सक्षमीकरण आणि रोजगारनिर्मिती या क्षेत्रांमध्ये सत्यशोधक समाजाच्या उपक्रमांनी सामाजिक गतिशीलता वाढवली आणि लोकशाही मूल्यांची जाणीव निर्माण केली.
सत्यशोधक समाजाचे कार्य केवळ शिक्षण आणि महिला सक्षमीकरणापुरते मर्यादित नाही, तर सामाजिक न्याय, आर्थिक समता, आरोग्य आणि पोषण यांवरही प्रभावी परिणाम घडवणारे ठरते. याखेरीज, बहुसंख्याक समाजाची जात-आधारित चौकट अमान्य करून ‘सत्यशोधकी विवाहां’ची चळवळ या समाजाने सुरू केली. अनेक सामाजिक कार्यकर्ते आजही अशा सत्यशोधक विवाहपद्धतीने स्वत:चा विवाहसोहळा (विवाह नोंदणीनंतर) घडवण्यास पसंती देतात. हे केवळ एक उदाहरण. पण अशा प्रकारे सत्यशोधक समाजाने समाजातील विविध गटांमध्ये बंधुत्व, सहकार्य आणि सहिष्णुतेची भावना रुजवली, ज्यामुळे सामाजिक संघर्ष कमी होतो आणि समानतेच्या मूल्यांचा प्रसार होतो. या उपक्रमांमुळे समाजातील प्रत्येक घटक समाजात सक्रियपणे सहभाग घेऊ लागतो आणि सामाजिक निर्णय प्रक्रियेत योगदान देतो.
सत्यशोधक समाजाच्या कार्याचे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे बालविकास व शिक्षण क्षेत्रातील योगदान. सत्यशोधक समाजाने ग्रामीण भागातील बालकांसाठी शालेय शिक्षण, पोषण, आरोग्य आणि सामाजिक साक्षरतेवर विशेष लक्ष दिले.
सत्यशोधक समाजाच्या सामाजिक कार्याचे महत्त्व हे स्पष्टपणे दिसून येते की, या संस्थेने समाजातील दुर्बल घटकांना सशक्त केले, सामाजिक जागरूकता वाढवली, आणि न्याय, समानता व बंधुत्व यांच्या मूल्यांची जोपासना केली. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, सत्यशोधक समाजाने समाजातील आर्थिक, लिंगीय, जातीय आणि धार्मिक विषमतांविरोधी आंदोलन राबवले, सामाजिक सुधारणा साधल्या. सत्यशोधक समाज हा समाजातील प्रत्येक घटकासाठी मार्गदर्शक ठरतो. सत्यशोधक समाजाचा संदेश हे फक्त ऐतिहासिक दस्तऐवज नाही, तर तो सामाजिक बदल, बंधुत्व, न्याय आणि समतेचा स्थायी आदर्श आहे.
सत्यशोधक समाजाच्या कार्याने हे सिद्ध केले आहे की सामाजिक सुधारणा आणि समानतेसाठी केलेले प्रयत्न केवळ संस्था किंवा व्यक्तीपुरते मर्यादित नसून, समाजातील प्रत्येक घटकाच्या जीवनात, निर्णय प्रक्रियेत, आणि सामाजिक संबंधांमध्ये दीर्घकालीन सकारात्मक बदल घडवू शकतात.
लेखक समाजशास्त्राचे अभ्यासक आहेत.
bagate.rajendra5@gmail.com