विश्लेषण : नैसर्गिक लक्ष्मणरेषा असलेली ‘वॉलेस लाइन’ काय आहे? प्राणी, पक्षी, सागरी जीव ही रेषा ओलांडत नाहीत का?

‘वॉलेस लाइन’ म्हणजे काय? 

वॉलेस लाइन आग्नेय आशियामधून जाते. इंडोनेशियातील बाली आणि लोम्बोक, तसेच बोर्निया आणि सुलावेसी या बेटांमधून ही अदृश्य सीमारेषा बनलेली आहे. या दोन बेटांमध्ये केवळ ३५ किलोमीटरचे अंतर असून मध्ये समुद्र आहे. या सीमारेषेच्या दोन्ही बाजूंकडील बेटांमधील प्रजाती वेगवेगळ्या आहेत. एका बाजूला आशियाई प्रजाती तर दुसऱ्या बाजूस ऑस्ट्रेलियन प्रजाती आहेत. सीमारेषेच्या एका बाजूला वाघ, हत्ती यासांरखे प्राणी आहेत, तर दुसऱ्या बाजूला कांगारूंसारखे ऑस्ट्रेलियन शिशुधानी (मार्सुपियल्स) प्राणी दिसतात. ब्रिटिश निसर्गशास्त्रज्ञ अल्फ्रेड रसेल वॉलेस यांनी १८५९ मध्ये ही सीमारेषा शोधली. अल्फ्रेड वॉलेस यांनी चार्ल्स डार्विन यांचा उत्क्रांतीचा सिद्धांत स्वतंत्रपणे मांडला. मलय द्वीपसमूहात प्रवास करत असताना वॉलेस यांनी येथील सर्व बेटांना भेट दिली. या वेळी त्यांनी या परिसरातील प्राण्यांचे, जीवसृष्टीचे निरीक्षण केले आणि या नैसर्गिक अदृश्य सीमारेषेची ओळख जगाला करून दिली.

वॉलेस लाइनचे रहस्य काय?

वॉलेस लाइन हे जीवसृष्टीसाठी एक अदृश्य कुंपण आहे. दोनही बाजूंचे जीवसृष्टीचे पर्यावरण भिन्न आहे. एका बाजूचे प्राणी, मासे, सागरी जीव अगदी पक्षीही ही सीमारेषा ओलांडून दुसऱ्या बाजूस जात नाहीत. मकासर सामुद्रधुनी म्हणून ओळखली जाणारी खोल महासागर खंदक या रहस्याची गुरुकिल्ली आहे. हिमयुगाच्या काळात समुद्राची पातळी कमी झाल्यावर अनेक बेटे जमिनीच्या पुलांद्वारे जोडली गेली होती. कालांतराने ऑस्ट्रेलियन प्लेट किंवा प्रस्तर दक्षिणेकडील अंटार्क्टिकापासून वेगळे झाले आणि ते हळूहळू उत्तरेकडे सरकले. आशिया खंड आणि ऑस्ट्रेलिया खंड व आसपासचा सागरी परिसर यांमध्ये भिन्न जीवसृष्टी आहे. बालीचा परिसर पूर्वी आशियाचा भाग होता, तर लोम्बोक हा ऑस्ट्रेलियाचा भाग होता. ही दोन्ही बेटे एकाच देशाचा भाग असली तरी त्यांच्यातील जीवसृष्टीचे पर्यावरण वेगळे आहे. दोन प्लेट वेगळे झाल्याने वॉलेस रेषा तयार झाली असून दोन्ही बाजूंच्या प्रजाती एकमेकांच्या शेजारी असल्या तरी त्या पूर्णपणे एकमेकांपासून वेगळ्या असल्याचे सांगितले जाते. बालीमध्ये वाघ, हत्ती, गेंडा यांसारखे आशियाई प्राणी राहतात. त्यांना या परिसरात अधिवास मिळाला. त्यांना अनुसरून पर्यावरण येथे मिळाल्याने ते प्राणी येथे राहतात. मात्र या प्राण्यांना लोम्बोक बेटावर सोडले तर भिन्न पर्यावरणामुळे ते तिथे जगू शकत नाहीत. पक्षीही हवामान व अन्न उपलब्धतेतील फरकांमुळे त्यांच्या परिचित अधिवासात राहतात. वॉलेस लाइन अशा प्रकारे निसर्गाच्या स्वतःच्या रचनेनुसार आकाराच्या अदृश्य कुंपणाप्रमाणे कार्य करते.

वॉलेस लाइनच्या आकाराची उत्क्रांती 

या अनोख्या विभाजनाने कालांतराने प्रजाती कशा बदलतात याबद्दल काही प्रारंभिक कल्पनांना आकार देण्यास मदत केली. याने जैवभूगोल, वनस्पती आणि प्राणी संपूर्ण ग्रहावर कसे वितरित केले जातात याचा अभ्यास यावर विचार केला. जेव्हा चार्ल्स डार्विन आणि अल्फ्रेड रसेल वॉलेस यांनी १९ व्या शतकाच्या मध्यात उत्क्रांतीबाबत स्वतंत्रपणे लिहिले, तेव्हा त्यांनी या परिसरातील बेटांचा अभ्यास केला. दोनही शास्त्रज्ञांनी स्थानिक परिस्थितीशी जुळवून घेत असलेल्या प्राण्याच्या वास्तविक जगातील उदाहरणांकडे लक्ष वेधले. मात्र वॉलेसला या बेटांमधील फरक स्पष्टपणे दिसून आला. त्याच्या निरीक्षणांनी या कल्पनेला समर्थन दिले की प्रजाती यादृच्छिकपणे दिसत नाहीत, परंतु त्यांच्या वातावरणाच्या आधारावर विकसित होतात. भौगोलिक अडथळे नवीन प्रजातींच्या निर्मितीला कसे चालना देऊ शकतात यासाठी ‘वॉलेस लाइन’ ही महत्त्वपूर्ण बनली.

वॉलेस लाइन आणि मानवी इतिहास

वॉलेस लाइन ही केवळ जीवसृष्टीबाबत भिन्नता दाखवत नाही तर मानवी संस्कृतीही किती भिन्न आहे याकडेही लक्ष वेधते. या सीमारेषेच्या वांशिक आणि राजकीय परिणामांचा अभ्यास केला गेला आहे. ‘‘दोनही बेटांवरील मानवांमधील फरक पूर्वीच्या युरोपीय प्रवाशांनी आधीच लक्षात घेतला होता, तसेच वनस्पती आणि जीवजंतूमधील फरकही करण्यात आला आहे,’’ असे नेदरलँड्समधील उट्रेच विद्यापीठातील फेनेके सिस्लिंग यांनी नमूद केले आहे. या सीमारेषेच्या पूर्वेकडील मानवांमध्ये पापुआन्ससह वैशिष्ट्ये सामायिक केली आहेत, तर रेषेच्या पश्चिमेकडील मानवी गट मलय श्रेणीमध्ये बसतात. या दाव्यांवर वादविवाद असून या वादविवादांनी आधुनिक काळातील मानवी विविधता किती जटिल असू शकते यावर प्रकाश टाकला आहे.

भौगोलिक सीमा आणि मानवी उत्क्रांती 

वॉलेस लाइन आणि उत्क्रांती एकमेकांशी कशी जोडली जाते हे पाहण्यासाठी विविध पक्ष्यांचा थवा, कीटक आणि अगदी मार्सुपियल प्रजाती म्हणजेच कांगारूंचा अभ्यास करण्यात आला. या परिसरातील समुद्र उथळ आहे, त्यामुळे मानवी प्रवासात कधी अडथळा आला नाही. मात्र प्राणी, पक्षी आणि सागरी जीव हे नैसर्गिक बंधनांना बांधील असतात. वॉलेस लाइन हे दाखवते की सूक्ष्म भौगोलिक शक्ती सजीव वस्तूंमध्ये कशा प्रकारे तीव्र विरोधाभास निर्माण करू शकतात. भौतिक अंतर नेहमीच मुख्य घटक नसतो तर उत्क्रांतीचा इतिहास महत्त्वाचा असतो, हे यातून समजते. हवामानातील बदल किंवा अधिवासाची हानी यांमुळे भविष्यात दोन्ही बेटांवरील वन्यजीव एकमेकांच्या प्रदेशात जाऊ शकतात का याचा अभ्यास शास्त्रज्ञ करत आहेत.

sandeep.nalawade@expressindia.com