युरोपमध्ये १९व्या शतकाच्या अखेरीस फ्रान्समधील अँटोनी अल्फॉन्स शॅसपो (Antoine Alphonse Chassepot) आणि ऑस्ट्रियातील फर्डिनंड रिटर फॉन मानलिकर (किंवा मानलिशर – Ferdinand Ritter von Mannlicher) यांच्या बंदुकांना विशेष मागणी होती. त्यांचे लाखोंच्या संख्येने उत्पादन झाले.
शॅसपो यांनी ब्रिच-लोडिंग, सेंटर-फायर नीडल गनचा शोध लावला. ती बंदूक फ्रेंच लष्कराने १८६६ साली स्वीकारली. त्याबद्दल शॅसपो यांना सन्मानपदकही मिळाले. शॅसपो यांची फ्युझिल मॉडेल १८६६ रायफल प्रसिद्ध आहे. ही बोल्ट-अ‍ॅक्शन, ब्रिच-लोडिंग रायफल फ्रेंच सैन्याचा बराच काळ आधार होती. १८७०-७१ सालच्या फ्रँको-प्रशियन युद्धात फ्रान्सला त्याचा खूप उपयोग झाला. याच्या पुढील अनेक आवृत्त्याही प्रसिद्ध झाल्या. फ्युझिल लेबेल एमएलई १८८६ (Fusil Lebel mle 1886) ही त्यांची रायफल विशेष गाजली. खात्रीशीर बोल्ट-अ‍ॅक्शन आणि स्मोकलेस प्रोपेलंट वापरलेले शक्तिशाली काडतूस ही त्याची वैशिष्टय़े होती. मात्र त्याच्या टय़ूब मॅगझिनमध्ये बसणाऱ्या ८ गोळ्या भरण्यास काहीसा वेळ लागत असे. त्यामुळे त्यानंतरच्या मॉडेल वापरात आल्यानंतर या रायफल बदलण्यात आल्या. या रायफलच्या अन्य देशांतील आवृत्तीही प्रसिद्ध होत्या. त्यात बेल्जियममधील फ्युझिल एफएन माऊझर एमएलई १८८९ आणि इटलीतील फ्युझिल मॉडेलो ९१ या बंदुकांचा समावेश आहे.
मानलिकर यांनी एन-ब्लॉक क्लिप चार्जर-लोडिंग मॅगझिनचा शोध लावला. त्यात सुधारणा करून त्यांनी ऑटो शोनॉर (Otto Schönauer) यांच्या मदतीने रोटरी फीड मॅगझिन बनवले. मानलिकर यांचे बंदूक जगताला सर्वात मोठे योगदान म्हणजे त्यांच्या बंदुकीतील स्ट्रेट-पूल बोल्ट. म्हणजे बंदूक कॉक करण्यासाठी वापरला जाणारा, सरळ मागे-पुढे होणारा खटका. मानलिकर मॉडेल १८९५ ही बंदूक ऑस्ट्रिया-हंगेरीच्या सैन्यात १८९५ पासून पुढे तीन दशके वापरात होती. इटलीच्या सैन्याने ती मानलिकर-कारकॅनो नावाने स्वीकारली. मानलिकर-कारकॅनो रायफलमध्ये माऊझर मॉडेल १८८९ मधील बोल्ट-अ‍ॅक्शन आणि कारकॅनो (Carcano) यांच्या बोल्ट-स्लीव्ह प्रणालीचा संयोग होता. पहिल्या महायुद्धात इटलीच्या सैन्याने मानलिकर-कारकॅनोच्या साथीने ऑस्ट्रो-हंगेरियन सैन्याचा सामना केला. याशिवाय बल्गेरिया, युगोस्लाव्हिया आणि ग्रीसच्या सैन्यानेही या बंदुका वापरल्या. या बंदुका पहिल्याच नव्हे तर दुसऱ्या महायुद्धातही वापरल्या गेल्या. जर्मन सैन्यानेही १९४३ साली इटलीत काही प्रमाणात या रायफल वापरल्या.
ली हार्वे ओसवाल्ड याने २२ नोव्हेंबर १९६३ रोजी अमेरिकेचे तत्कालीन अध्यक्ष जॉन एफ. केनेडी यांची हत्या करण्यासाठी इटालियन मानलिकर-कारकॅनो मॉडेल ९१ रायफल वापरली होती. तिचा सीरियल नंबर ‘सी २७६६’ असा होता. शॅसपो आणि मानलिकर या दोन्ही रायफलनी युरोपच्या आणि जगाच्या इतिहासात महत्त्वाचे स्थान पटकावले आहे.
– सचिन दिवाण
sachin.diwan@expressindia.com