पर्यावरणस्नेही रेशीमगाठी

रेशमाच्या रेघांनी, लाल काळ्या धाग्यांनी कर्नाटकी कशिदा मी काढिला.  हे गाण्यातील शब्द तसे लडिवाळच. रेशीम शब्दावरूनच ‘रेशीमगाठी’ हा शब्द आला. रेशमासारखा मऊ मुलायम स्पर्श असे एक विशेषणही आलेच. तलम रेशमाचा इतिहास तसा जुना म्हणजे पाच हजार वर्षांपूर्वीचा. पूर्वी रेशमाच्या किडय़ापासून रेशमाचे पांढरे धागे काढून ते कपडय़ांसाठी वापरले जात असत. नंतरच्या काळात या रेशमाला रंग देण्याचे प्रयत्न केले गेले. रेशमाला रंग देण्यासाठी कृत्रिम रंग वापरतात पण ते आरोग्यास हानिकारक असतात. कारण यात जे सांडपाणी निघते ते जमिनीत मिसळू शकते. वैज्ञानिकांनी आता पर्यावरणस्नेही असा रंगीत रेशमाचा प्रकार शोधला आहे. त्यात कृत्रिम रंग न वापरता रेशमाच्या किडय़ांनाच म्हणजे कॅटरपिलर्सना तुतीची रंगीत पाने खायला दिली जातात. त्यामुळे हे रेशमाचे किडे रंगीत धागे तयार करतात. पुण्याच्या राष्ट्रीय रासायनिक प्रयोगशाळेतील अनुया निसळ, कनिका त्रिवेदी व त्यांच्या सहकाऱ्यांनी हे रंगीत पर्यावरणस्नेही रेशीम तयार करण्याची पद्धत शोधली आहे. नेहमीच्या प्रक्रियेत ब्लीचिंग, वॉशिंग व रिनझिंग या प्रक्रिया असतात त्यात प्रदूषणकारी सांडपाणी तयार होते, ते सोडण्यापूर्वी खरे तर प्रक्रिया करायला हवी पण तसे होत नाही, त्यामुळे प्रदूषित पाणी पर्यावरणात येते. अमेरिकन केमिकल सोसायटीच्या सस्टेनेबल केमेस्ट्री अँड इंजिनियरिंग या नियतकालिकात हे पर्यावरणस्नेही रेशीम तयार करण्याबाबतचे संशोधन प्रसिद्ध झाले आहे. तुतीची रंगीत पाने रेशमाच्या किडय़ांना खाऊ घातल्याने रंगीत रेशमाचे धागे तयार होतात पण हे संशोधन आता एका रंगापुरते मर्यादित असून खर्चिकही आहे. या वैज्ञानिकांनी अ‍ॅझो प्रकारच्या रंगांचा वापर केला ते कमी खर्चिक असतात. पण त्यात नायट्रोजन बंध वापरलेले असल्याने विषारी असतात.  रेशमाच्या किडय़ांचे अन्न असलेली तुतीची पाने या रंगात बुडवली जातात, ती या किडय़ांनी सेवन केल्यानंतर ते जे रेशीम तयार करतात, ते रंगीत असते. ज्या सप्तरंगांवर हा प्रयोग केला आहे, यातील फक्त तीन रंग किडय़ांनी तयार केलेल्या रेशमात आले व त्यामुळे या रेशमाच्या किडय़ांच्या वाढीवरही परिणाम झाला नाही. रंग जर पाण्यात चांगला विरघळणारा असेल, तर तो तुतीच्या पानांमार्फत रेशीम किडय़ांमध्ये व नंतर रेशमाच्या धाग्यात उतरवणे सोपे असते. या वैज्ञानिकांच्या मते रंगीत रेशमासाठी नैसर्गिक व पर्यावरण स्नेही पद्धत शोधण्यासाठी आणखीही प्रयत्न व्हायला पाहिजेत.