सिद्धार्थ खांडेकर
पाकिस्तानविरुद्ध रविवारी झालेल्या पराभवानंतर दक्षिण आफ्रिकेचे या विश्वचषक स्पर्धेतील आव्हान संपुष्टात आले आहे. साखळीतच गारद होण्याची वेळ या संघावर विश्वचषक इतिहासात फारशी आलेली नाही. १९९२मध्ये पहिल्यांदा ते या स्पर्धेत खेळू लागले, तेव्हापासून एक तर अन्याय झाला म्हणून किंवा बाद फेरीमध्ये धीर सुटला म्हणून दक्षिण आफ्रिकेचा पराभव झालेला दिसतो. १९९६ आणि १९९९मध्ये उपांत्य फेरीच्या तोंडावर ते हरले. २००३मध्ये यजमान होते, पण त्याचे सर्वाधिक दडपण त्यांच्याच मानसिकतेवर आणि अंकगणिती क्षमतेवर आले असावे. पुढे २००७, २०११, २०१५ या स्पर्धामध्येही त्यांच्या क्षमतेनुसार खेळ न झाल्यामुळे दक्षिण आफ्रिकेला अंतिम फेरीपर्यंत जाता आले नव्हते; पण या स्पर्धा आणि सध्या सुरू असलेली स्पर्धा यांच्यात एक महत्त्वाचा फरक आहे. तो म्हणजे, यंदाच्या स्पर्धेत प्रथमच दक्षिण आफ्रिका संभाव्य विजेत्यांमध्ये गणला गेला नव्हता! त्यामागील कारणे अनेक. या स्पर्धेच्या निमित्ताने प्रथमच या संघाने पहिले दोन सामने गमावले आणि त्यांच्याविषयीचा अंदाज खरा ठरवण्याच्या दिशेने जणू वाटचाल सुरू केली!
गेल्या काही वर्षांत दक्षिण आफ्रिकेचे काही मोठे क्रिकेटपटू निवृत्त झाले आहेत किंवा निवृत्तीच्या मार्गावर आहेत. त्यातही जॅककॅलिस, एबी डी’व्हिलियर्स आणि डेल स्टेन यांची नावे प्रामुख्याने घ्यावी लागतील. भारत आणि इंग्लंड किंवा अगदी पाकिस्तान यांच्याकडे युवा क्रिकेटपटू ज्या वेगाने निर्माण झाले आणि मुख्य प्रवाहात खेळू लागले, तो वेग दक्षिण आफ्रिकेला राखता आलेला नाही. ऑस्ट्रेलिया किंवा श्रीलंका यांच्याकडेही जुन्यांची जागा घेतील असे ताज्या दमाचे आणि क्षमतेचे क्रिकेटपटू फार तयार होत नाहीत; पण किमान ऑस्ट्रेलियाच्या बाबतीत त्यांच्याकडील सध्याचे काही क्रिकेटपटू सामना जिंकून देणारे आहेत. तसे ते श्रीलंकेकडे नाहीत आणि दक्षिण आफ्रिकेकडेही नाहीत. दक्षिण आफ्रिका एका बाबतीत मात्र इतर संघांपेक्षा समृद्ध आहे. त्यांच्याइतकी सबबी सांगण्याची समृद्धता इतर संघांकडे नाही!
त्यांचा प्रमुख गोलंदाज कागिसो रबाडा ‘आयपीएल’मध्ये खेळल्यामुळे गळपटला असावा, असा अंदाज कर्णधार फाफ डू प्लेसिसने पाकिस्तानविरुद्धच्या पराभवानंतर व्यक्त केला. खुद्द डू प्लेसिसही ‘आयपीएल’मध्ये खेळला. डेल स्टेनही खेळला. ‘आयपीएल’नुसार वेळापत्रक ठरवण्याची मुभा दक्षिण आफ्रिकेच्या क्रिकेटपटूंना आणि क्रिकेट मंडळाला होती; पण क्रिकेटपटूंनी ‘आयपीएल’च्या पैशाला प्राधान्य दिले. डी’व्हिलियर्सने स्पर्धेच्या तोंडावर उपलब्धता जाहीर केल्यामुळे डू प्लेसिस आणि त्याच्या सहकाऱ्यांचे लक्ष विचलित झाले, ही आणखी एक सबब. तो जर खरोखरच उपलब्ध होणार असेल, तर त्याला सामावून घेण्याशिवाय पर्याय नाही अशी दक्षिण आफ्रिकेच्या संघाची सध्याची स्थिती आहे. दक्षिण आफ्रिकेच्या ऱ्हासाचे आणखी एक कारण दिले जाते. ते आहे कृष्णवर्णी आणि मिश्रवर्णी क्रिकेटपटूंसाठीची राखीव कोटा पद्धती आणि त्यातून उद्भवलेली ‘कोल्पाक’ स्थिती. कोटा व्यवस्था ही तेथील पूर्वीच्या वर्णद्वेषी सरकारांच्या अनेक वर्षांच्या अन्याय्य धोरणांचे पापक्षालन म्हणून राबवली जात आहे. ती राबवण्याचा दक्षिण आफ्रिका सरकारला अधिकार आहे आणि त्याचे फायदे घेण्याचा दक्षिण आफ्रिकेतील बहुसंख्य कृष्णवर्णी-मिश्रवर्णी जनतेला हक्क आहे. त्यातूनच रबाडा, लुंगी एन्गिडी असे चांगले क्रिकेटपटू मिळाले आहेत आणि पुढेही मिळत राहतील. ‘कोल्पाक’चा विषय गुंतागुंतीचा आहे. दक्षिण आफ्रिकेचे सरकार आणि युरोपिय समुदायाचा भाग असलेले इंग्लंड यांच्यात व्यापार, सेवा आणि कामगार यांच्यात देवाणघेवाणीचा करार असल्यामुळे, इंग्लंडमध्ये काम करण्याचा परवाना असल्यास चार वर्षांसाठी ‘कोल्पाक’ व्यवस्थेअंतर्गत दक्षिण आफ्रिकी क्रिकेटपटूंना तेथे कौंटी क्रिकेट खेळता येऊ शकते. या ‘कोल्पाक’ व्यवस्थेचा फटका दक्षिण आफ्रिकेच्या क्रिकेटला बसला असे बोलले जाते. त्यात कितपत तथ्य आहे, याचा आढावा घेऊ पुढील भागात. (पूर्वार्ध)