नाशिकच्या ‘रोहित-१’ शेवगा वाणास

सदैव दुष्काळी म्हणून ओळख असलेल्या सिन्नर तालुक्यातील शहा येथील युवा शेवगा उत्पादक बाळासाहेब मराळे यांनी दहा वर्षे सतत विविध प्रयोग व संशोधन करून निवड पद्धतीद्वारे विकसित केलेल्या ‘रोहित-१’ या वाणास शेवग्यावर सर्वाधिक संशोधन करणाऱ्या तामीळनाडू कृषी विद्यापीठाने अधिकृत मान्यता दिली आहे. कृषी विद्यापीठाने प्रकाशित केलेल्या ‘अ कॉम्पेडियम ऑफ ब्रेनस्टॉर्मिग सेशन ऑफ मोरिंगा’ या पुस्तकात ‘रोहित- १’ हा देशातील सवरेत्कृष्ट वाण असल्याचा उल्लेख केला आहे. सद्यस्थितीत या वाणाची जपान, ऑस्ट्रेलियासह देशातील सहा राज्यांत लागवड झाली आहे.
शहा येथील हलक्या, मुरमाड जमिनीत पारंपरिक पिकांपासून फायदा होत नसल्याने १९९७मध्ये मराळे यांनी शेवगा लागवड करण्याचा निर्णय घेतला. त्यानंतर त्यांनी देशातील विविध राज्यांना भेटी देऊन तेथील शेवगा शेतीचा, संशोधनाचा अभ्यास केला. १९९९ मध्ये दोन एकर क्षेत्रात शेवग्याच्या वेगवेगळ्या १८ वाणांची त्यांनी लागवड केली. या सर्व झाडांची दोन वर्षे त्यांनी निरीक्षणे घेतली. त्यामधून अभ्यासासाठी एका झाडाची निवड केली. त्या झाडाची स्वतंत्ररीत्या लागवड केली. मूळ झाडाला येणाऱ्या शेंगांची चाचणी म्हणून निर्यातदारांमार्फत लंडन, सिंगापूर, पॅरिस, टोरँटो, दुबई, स्वित्र्झलड या देशातील सुपर मार्केटला पाठवून तेथील अभिप्राय मिळवला. सर्वच देशांतून चांगला अभिप्राय मिळाल्यानंतर २००१ ते २००४ पर्यंत उत्पादन, गुणवत्ता, हवामान या विषयांवर विविध प्रयोग मराळे यांनी सुरू ठेवले. पाच वर्षांच्या प्रयोगानंतर त्यांनी एका नवीन वाणाची निर्मिती केली. २००५मध्ये त्यांनी त्याला ‘रोहित-१’ हे नाव दिले. त्यानंतरही त्यांनी शेवग्याचे छाटणी तंत्र, खत व्यवस्थापन, कीड रोगनियंत्रण याविषयी स्वत:चे असे तंत्र विकसित केले. त्यांच्या या कामाची वाराणसी येथील अखिल भारतीय भाजीपाला संशोधन केंद्रातील प्रमुख शास्त्रज्ञ डॉ. ए. एस. राजा आणि डॉ. टी. ए. मोरे यांनी दखल घेतली. मराळेंनी निवड पद्धतीने शोधलेल्या ‘रोहित-१’ या वाणाची त्यांनी या संशोधन केंद्रात व शेवग्यावर देशात सर्वाधिक संशोधन करणाऱ्या तामीळनाडू कृषी विद्यापीठात २००५ दरम्यान प्रात्यक्षिक घेऊन या वाणाचा अभ्यास केला. कृषी विद्यापीठात झालेल्या देशपातळीवरील शास्त्रज्ञांच्या जॉइण्ट अ‍ॅग्रेस्को परिषदेत या वाणाला नुकतीच अधिकृत मान्यता दिली. हा वाण देशांतर्गत विक्रीसाठी व शेवगा शेंगांच्या निर्यातीसाठी सवरेत्कृष्ट असल्याची शिफारस शास्त्रज्ञांनी केली. या वाणाचे वैशिष्टय़े म्हणजे रोप लागवडीपासून सहा महिन्यांत शेवग्याचे उत्पन्न सुरू होते. वर्षांतून दोन बहर मिळतात. शेगांचा रंग गर्द हिरवा असून लांबी दीड ते दोन फुटांदरम्यान आहे. एका झाडापासून पहिल्या सहा महिन्यांत पाच ते १० किलो उत्पन्न मिळते. तसेच १० वर्षे वयाच्या झाडापासून वर्षभर ६२.५ किलो उत्पन्न मिळाले आहे. एक एकर क्षेत्रातून वर्षभरात सात ते १३.५ टन शेंगांचे उत्पन्न मिळाले आहे. महाराष्ट्र, गुजरात, मध्य प्रदेश, राजस्थान, तामीळनाडू या राज्यांतील शेतकऱ्यांनी २००५ पासून या वाणाची लागवड केली असून त्यांना त्यांच्याकडील पाण्याच्या उपलब्धतेनुसार व व्यवस्थापन कौशल्यानुसार एकरी एक लाख ते २.५० लाखाचे उत्पन्न मिळाले आहे. याशिवाय जपान, ऑस्ट्रेलिया, श्रीलंका, तैवानच्या शेतकऱ्यांनी मराळे यांच्या शेतीला भेट देऊन त्यांच्या देशात रोहित-१ वाणाची लागवड केली आहे.