गणपत पाटील हे आपल्या शेतात पिकवलेली ज्वारी घेऊन बाजार समितीत गेले. ज्वारी विकून आलेल्या नोटांमध्ये काही फाटलेल्या नोटा होत्या. नोटा बदलून घेण्यासाठी त्यांनी सर्वतोपरी प्रयत्न केले, पण त्यांना ते खूप अवघड वाटले. त्याच्या एका मित्राने विविध पातळ्यांवर तक्रार करून नोटा बदलून घेण्यासाठी त्यांना मदत केली. बँकेच्या शाखांमध्ये नोटा बदलून घेणे अनेकांसाठी जिकिरीचे काम असते. बँक कर्मचारी फाटलेल्या नोटा स्वीकारण्यास नकार देतात किंवा टाळाटाळ करतात अशी अनेक उदाहरणे आढळतात.
फाटलेल्या किंवा खराब झालेल्या नोटा बँकांना बदली करून देण्याबाबत रिझर्व्ह बँकेने व्यापारी बँकांसाठी प्रसिद्ध केलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांबाबत आजच्या लेखातून आपण जाणून घेणार आहोत.
रिझर्व्ह बँकेने मार्गदर्शक तत्त्वे प्रसिद्ध केली आहेत आणि त्यांचे पालन बँकांनी सामान्य व्यक्तीच्या फायद्यासाठी करणे आवश्यक आहे. बँकांनी अशा नोटा बदलून देण्यास नकार दिल्यास अशा बँकांवर थेट रिझर्व्ह बँक कारवाई करते. रिझर्व्ह बँकेने ०३ एप्रिल २०२३ रोजी फाटक्या नोटा आणि नाण्यांच्या देवाणघेवाणी बाबतसाठी मार्गदर्शक तत्त्वे प्रसिद्ध केली आहेत. या मार्गदर्शक तत्त्वांचा थोडक्यात आढावा घेऊ.
हेही वाचा >>>Money Mantra : ८०सी अंतर्गत गुंतवणूक करताना
१. बँकांनी बँकांच्या शाखांमध्ये फाटलेल्या नोटा बदलण्याची सुविधा उपलब्ध करून द्यावी.
देशभरात बँकांच्या सर्व शाखांनी मागणीनुसार सर्व मूल्यांच्या नवीन आणि चांगल्या दर्जाच्या नोटा आणि नाणी उपलब्ध करून देणे आवश्यक आहे. बँकांच्या शाखांतून फाटलेल्या नोटा बदलून द्याव्यात. बँकांच्या सर्व शाखांनी नाणी आणि नोटा व्यवहारासाठी किंवा देवाणघेवाणीसाठी स्वीकारल्या पाहिजेत. बँकांच्या सर्व शाखांनी कामकाजाच्या सर्व दिवशी जनतेला (बँकेचा ग्राहक असो किंवा नसो) वर उल्लेख केलेल्या सेवा दिल्या पाहिजेत. बँकेच्या शाखांमध्ये वरील-उल्लेखित सुविधांची ग्राहकांच्या माहितीसाठी फलक लावले पाहिजेत. बँकेच्या कोणत्याही शाखेने त्यांच्याकडे लहान मूल्याच्या नोटा आणि/किंवा नाणी स्वीकारण्यास नकार देऊ नये.
२. रिझर्व्ह बँक (नोट रिफंड) अधिनियम २००९ अंतर्गत रिझर्व्ह बँक, भारत सरकार किंवा कोणत्याही व्यक्तीला हरवलेल्या, चोरीला गेलेल्या, फाटलेल्या किंवा चलन बाह्य झालेल्या नोटेचे मूल्य वसूल करण्याचा अधिकार नाही. तथापि, वास्तविक प्रकरणांमध्ये जनतेला होणारा त्रास कमी करण्याच्या दृष्टिकोनातून, अशी तरतूद करण्यात आली आहे की, रिझर्व्ह बँक, केंद्र सरकारच्या पूर्वमंजुरीने परिस्थिती आणि शर्थीच्याअधीन राहून मूल्य निर्धारित करू शकते. अशा चलनी नोटा परत केल्या जाऊ शकतात. जनतेच्या फायद्यासाठी आणि सुविधा वाढवण्याच्या उद्देशाने, बँकांच्या सर्व शाखांना फाटलेल्या किंवा चलन म्हणून वापरण्यायोग्य नसलेल्या नोटा मोफत बदलून देण्याचे अधिकार देण्यात आले आहेत.
३. चलन म्हणून वापरण्यास योग्य नसलेल्या नोटांची व्यापक व्याख्या रिझर्व्ह बँकेने केली आहे.
‘सॉइल्ड नोट’ म्हणजे जे चलन अति वापरामुळे फाटले किंवा डाग लागल्याने किंवा ज्याचे दोन तुकडे एकत्र जोडलेले आहेत अशा नोटा सरकारी खात्यांचे देय देण्यासाठी आणि बँकांमध्ये असलेल्या ग्राहकांच्या खात्यात जमा करण्यासाठी बँकांनी स्वीकाराव्या. तथापि, कोणत्याही परिस्थितीत, या नोटा पुन्हा वापरात येऊ नयेत. अशा जमा झालेल्या नोटा पुढील प्रक्रियेसाठी बँकांच्या करन्सी चेस्टमार्फत रिझर्व्ह बँकेच्या कार्यालयात जमा केल्या जाव्यात.
४, फाटलेल्या नोटा म्हणजे दोन किंवा अधिक तुकड्यांमध्ये असलेल्या नोटा आणि/किंवा ज्याचे आवश्यक भाग गहाळ आहेत तेदेखील बदलले जाऊ शकतात. चलनी नोटांमधील आवश्यक भाग म्हणजे जारी करणाऱ्या अधिकाऱ्याचे नाव, हमी वचन, स्वाक्षरी, अशोक स्तंभाचे प्रतीक/महात्मा गांधींचे चित्र, ‘वॉटर मार्क’. फाटलेल्या नोटा बँकेच्या कोणत्याही शाखेत सादर केल्या जाऊ शकतात. अशा प्रकारे सादर केलेल्या नोटा रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया (नोट रिफंड) अधिनियम,२००९ च्या अधीन स्वीकारल्या जातील किंवा बदलून मिळतील.
५. अति वापराने विरलेल्या, जळलेल्या, त्यामुळे चलन म्हणून वापरता येणार नाहीत अशा नोटा बदलण्यासाठी बँकेच्या शाखांद्वारे स्वीकारल्या जाणार नाहीत. त्याऐवजी, धारकांना या नोट्स संबंधित रिझर्व्ह बँकेच्या ज्या कार्यालयात इश्यू ऑफिस कार्यरत आहे अशा ठिकाणीच बदलून मिळतील.
६ . ‘पे’/ ‘पेड’ / ‘रिजेक्ट’ असा शिक्का मारलेल्या नोटा
कोणत्याही बँकेत किंवा रिझर्व्ह बँकेच्या कार्यालयात कोणत्याही बँकेच्या शाखेने ‘पे’/ ‘पेड’ / ‘रिजेक्ट’ असा शिक्का असलेल्या सदोष नोटा, बँकेच्या कोणत्याही शाखेत पुन्हा विनिमयासाठी किंवा भरणा करण्यासाठी आल्यास अशा नोटा नाकारल्या जातील आणि निविदाकाराला असे सूचित केले जाईल की, अशा नोटांचे मूल्य देऊ शकत नाही कारण ते आधीच अदा केले गेले आहे जे त्यावर चिकटवलेल्या ‘पे’/ ‘पेड’ / स्टॅम्पवरून स्पष्ट होते. सर्व बँक शाखांना ‘पे’/ ‘पेड’ स्टॅम्प असलेल्या नोटा ग्राहकांना जारी करू नयेत अशा सूचना आहेत.
हेही वाचा >>>Money Mantra: ‘गोल्ड लोन’ काही तासांतच कसं मिळतं? – भाग पहिला
७. घोषवाक्य, राजकीय किंवा धार्मिक संदेश, स्क्रिबलिंग, डाग (रंगाच्या डागांसह) असलेल्या नोटा वापरासाठी आणि प्रसारासाठी स्वीकृत नाहीत. वापरकर्त्यांकडून प्राप्त झालेल्या अशा नोटा चलनासाठी पुन्हा जारी केल्या जाणार नाहीत आणि त्या रिझर्व्ह बँक कार्यालयांत जमा केल्या जातील. घोषवाक्य आणि राजकीय किंवा धार्मिक स्वरूपाचा संदेश असलेली कोणतीही नोट अधिकृत चलन म्हणून वापरता येत नाही. ज्या नोटांवर डाग (रंगाच्या डागांसह) किंवा काही लिखाण केले आहे त्यांच्यावर चलन म्हणून वापरावर निर्बंध आहेत, या नोटा केवळ बँकांनी स्वीकाराव्यात आणि रिझर्व्ह बँकेत जमा कराव्यात. अशा नोटा पुन्हा चलनात आणू नये अशा सूचना बँकांना रिझर्व्ह बँकेने दिल्या आहेत.
८. ज्या नोटा जाणूनबुजून कापल्या आहेत किंवा त्यांच्यावर छेडछाड केली आहे अशा नोटा बँकांनी स्वीकारू नयेत. जाणीवपूर्वक कापलेल्या नोटांची तंतोतंत व्याख्या करणे शक्य नसले तरी, अशा नोटांवर बारकाईने नजर टाकल्यास जाणीवपूर्वक फसवणूकीचा हेतू स्पष्टपणे दिसून येईल. अशा घटनांचा तपशील निविदाकाराचे नाव, निविदा केलेल्या नोटांची संख्या आणि त्यांच्या मूल्यांसह, डीजीएम/जीएम, जारी विभाग, रिझर्व्ह बँक यांना कळवले जाईल. अशा मोठ्या प्रमाणात नोटा पाठवल्या गेल्यास ही बाब स्थानिक पोलिसांनाही कळवली जाईल.
रिझर्व्ह बँकेने ‘क्लीन नोट पॉलिसी’ची उद्दिष्टे लक्षात घेऊन आणि कार्यक्षमतेत वाढ करण्याच्या उद्देशाने या सूचना प्रसिद्ध केल्या आहेत.
कल्पना वटकर
– लेखिका निवृत्त बँक अधिकारी आणि वकील आहेत.