कुतूहल: सागरी प्राण्यांपासून औषधे

समुद्र काकडय़ा (सी ककुम्बर) हा कंटकीचर्मी प्राणी स्वत:च्या शरीरातील अंतर्गत अवयव फेकून देऊ शकतो आणि नवे निर्माण करू शकतो. त्याचे हे अवयव विषारी असतात आणि त्यात हॉलोथुरिन नावाचे द्रव्य असते. त्याचा वापर वेदनाशामक म्हणून आणि काही प्रकारच्या अर्बुदांची (टय़ुमर) वाढ थांबवण्यासाठी केली जाते.

कोनस या शंख-प्रजाती ज्यावेळी संथगतीने समुद्राच्या किनाऱ्याने सरकत असतात तेव्हा त्यांना त्यांचे भक्ष्य दिसल्यास त्याच्यावर ते जोरात विषारी पिचकारी मारतात. कोनस जॉग्रफस या प्रजातीचा शंख माणूस मृत्युमुखी पडेल इतकी जबरदस्त विषारी पिचकारी मारू शकतो. परंतु याच द्रव्याचा वापर स्नायूंना आराम पडण्यासाठीच्या औषधात केला जातो.

ऑक्टोपसच्या लाळेपासून इलेकॉईसिन नावाचा पदार्थ मिळवता येतो. त्याचा अर्क रक्तात होणाऱ्या गुठळय़ा, उच्च रक्तदाब नियंत्रित ठेवतो. हृदयविकाराचा झटका आल्यानंतर होणारी अनियमित हृदयस्पंदने सुधारण्यासाठीही त्याचा वापर केला जातो. टेट्रोडॉक्सिन हे द्रव्य पफर म्हणजेच फुगी माशापासून मिळवले जाते. यापासून बनवलेले औषध कर्करोगाच्या अंतिम टप्प्यात पोहोचलेल्या रुग्णाच्या वेदना कमी करण्यासाठी देण्यात येते. अंटाक्र्टिकातील शास्त्रज्ञांनी हे शोधून काढले आहे की तेथील पेंग्विनच्या आतडय़ात जिवाणूंची जवळपास वानवा असते याचे कारण हॅलोस्फेहेरीन हा घटक! तो तेथील हिरव्या शैवालात आढळतो. असे शैवाल खाणारे क्रील जीव हे पेंग्विनचे भक्ष्य! त्यामुळे पेंग्विनच्या शरीरातील हा घटक प्रतिजैविक म्हणून काम करतो. स्पंजापासून मॅनॅसालिड आणि फ्लॅलीकॉन्ड्रीन ही द्रव्ये मिळवता येतात, त्यांचा वापर अनुक्रमे संधिवातासाठी दाहशामक म्हणून आणि रक्ताच्या कर्करोगाच्या उपचारांसाठी केला जातो.

डॉ. नंदिनी विनय देशमुख ,मराठी विज्ञान परिषद