अभ्यासाच्या सोयीसाठी पेपर ४ मधील अभ्यासक्रमाची विभागणी आणि अर्थव्यवस्था घटकाच्या अभ्यासक्रमाची पुनर्रचना कशा प्रकारे करावी याबाबत मागील काही लेखांमध्ये चर्चा करण्यात आली. अभ्यासक्रमातील काही मुद्दे एकत्रितपणे अभ्यासले तर संकल्पना स्पष्ट होण्यासाठी त्यांची मदत होते. काही वेळेस मात्र एकत्र देण्यात आलेले मुद्दे स्वतंत्रपणे किंवा दुसऱ्या मुद्दय़ाशी संलग्न करून अभ्यासले तर जास्त फायदा होतो. मागील महिन्यामध्ये अर्थव्यवस्था घटकाच्या पारंपरिक व संकल्पनात्मक मुद्दयांचा अभ्यास करण्याबाबत चर्चा करण्यात आली. या लेखामध्ये अर्थव्यवस्था या घटकाच्या गतीमान बाजूंचा अभ्यास कशा प्रकारे करावा याची चर्चा करण्यात येत आहे. संकल्पनात्मक अभ्यासाइतकेच अर्थव्यवस्था विषयात चालू घडामोडींना महत्त्व आहे. किंबहुना संकल्पनांच्या आधारे चालू घडामोडींचा अभ्यास करणे हाच या विषयाच्या अभ्यासाचा बेस आहे. या क्षेत्रामध्ये घडणाऱ्या ‘चालू घडामोडी’ या विषयाला नेहमीच गतीमान व अद्ययावत ठेवत असतात. त्यामुळे राज्य, देश व आंतरराष्ट्रीय पातळीवर घडणाऱ्या ठळक व महत्त्वाच्या अर्थविषयक घडामोडी, दूरगामी परिणाम करणारे आंतरराष्ट्रीय ठराव, करार, प्रकाशित होणारे नियत कालिक अहवाल, वेगवेगळे जागतिक व राष्ट्रीय पातळीवरील निर्देशांक अभ्यासणे अर्थव्यवस्था विषयाच्या परिपूर्ण तयारीसाठी आवश्यक आहे. याबाबतीत भर द्यायचे मुद्दे कोणते, हे पाहू. महत्त्वाचे जागतिक अहवाल व निर्देशांक विविध आंतरराष्ट्रीय अहवालातील भारताचे, शेजारील देशांचे स्थान (व प्राप्त अंक) आणि या अहवालामधील प्रथम व शेवटच्या स्थानावरील देश माहीत असायला हवेत. आंतरराष्ट्रीय, राष्ट्रीय व महाराष्ट्र या तिन्ही पातळ्यांवरील मानव विकास अहवाल (HDI) माहीत असावेत. यूएनओ, जागतिक बँक समूह व त्यांच्या सहयोगी संस्थांकडून प्रकाशित होणारे जागतिक भूक निर्देशांक, लिंगभाव असमानता निर्देशांक, ईझ ऑफ डुइंग बिझनेस अहवाल, जागतिक स्पर्धात्मकता निर्देशांक, जागतिक जोखीम निर्देशांक अशा निर्देशांकांबाबत अद्ययावत माहिती करून घ्यावी. यासाठी संबंधित संस्थांचे संकेतस्थळ किंवा करंट ग्राफ वार्षकिीचा वापर करता येईल. आर्थिक करार भारताचे इतर देशांशी झालेले महत्त्वाचे आर्थिक करार संबंधित देश व मुख्य तरतुदी अशा कॉलममध्ये तयार करावेत. महाराष्ट्रातील काही प्रकल्प, योजना यांसाठी आंतरराष्ट्रीय संस्था/दुसऱ्या देशांशी करार झालेला असल्यास त्याचाही अभ्यास आवश्यक आहे. आकडेवारी साक्षरता, लोकसंख्येची रचना (वय, लिंग, गुणोत्तर), परदेशी व्यापारातील सर्वात मोठे व कमी भागीदार, परकीय गुंतवणूक (सर्वात जास्त व कमी करणारे देश तसेच कोणत्या राज्यात सर्वात जास्त / कमी गुंतवणूक, कोणत्या क्षेत्रात सर्वात जास्त /कमी गुंतवणूक इ.) ऊर्जा, कृषी उत्पादन इत्यादी बाबतची अद्ययावत आकडेवारी माहिती असणे आवश्यक आहे. आयात व निर्यातीच्या बाबतीत सर्वात कमी व जास्त या बाबी देश, देशांचा समूह, वस्तू, सेवा, उत्पादने या मुद्दय़ांबाबत पहायला हव्यात. जागतिक व्यापारातील वाटा हा मुद्दाही उत्पादन सेवांबाबत महत्त्वाचा आहे. ही आकडेवारी भारताचा आर्थिक पाहणी अहवाल व महाराष्ट्राचा आर्थिक पाहणी अहवाल यातूनच पहायची आहे. वेगवेगळया क्षेत्रांचा GDP मधील वाटा याच स्रोतांमधून अभ्यासायचा आहे. नव्या करांचे दर, नवे व्याजदर, सार्वजनिक वित्तामधील सरकारच्या उत्पन्नाचे स्रोत व त्यांची टक्केवारी आणि खर्चाचे मुद्दे व त्यांची टक्केवारी, परकीय कर्ज इत्यादी बाबतीत अद्ययावत आकडेवारी अर्थसंकल्पातून जमवायची आहे. केंद्र व राज्य सरकारच्या प्रस्तावित / नव्या योजना प्रस्तावित महत्त्वाकांक्षी योजना अर्थकरणाच्या सामाजिक पलूबाबतची चर्चा या गोष्टी आर्थिक पाहणी अहवालांमधून अभ्यासायच्या आहेत. याच ठिकाणी नव्या संकल्पना आढळतील त्याही समजून घेणे आवश्यक आहे. योजनेचे ध्येय, हेतू, स्वरूप, खर्चाची विभागणी, अंमलबजावणी करणारी यंत्रणा, असल्यास लाभार्थ्यांचे निकष, शिफारस करणारा आयोग/समितीचे नाव ई. बाबी प्रस्तावित योजनांच्या संदर्भात पहाव्यात.
