ताश्कंद करार

– सुनीत पोतनीस

sunitpotnis@rediffmail.com

झाडांच्या पेशीतील आनुवंशिक तत्त्व

मानवी पेशींतील आनुवंशिक तत्त्वात ४६ गुणसूत्रांच्या २३ जोडय़ा असतात, तर चिपांझीच्या पेशींतील आनुवंशिक तत्त्वात ४८ गुणसूत्रांच्या २४ जोडय़ा असतात. मांजर ३८ (१९ जोडय़ा), कुत्रे ७८ (३९ जोडय़ा), घोडे ६४ (३२ जोडय़ा) वगरे. पेशीतील आनुवंशिक तत्त्वातील गुणसूत्रांच्या जोडय़ा म्हणजेच एकूण गुणसूत्रांची संख्या सजीवाची प्रजाती निश्चित करते.तसेच वनस्पतीच्या पेशींतील गुणसूत्रांची संख्या वनस्पतीची प्रजाती निश्चित करते. काही वनस्पतींतील गुणसूत्रांची संख्या: काजू-४२, मका-२०, कापूस-५२, वाटाणा-१४, द्राक्षे-३८, पेरू-२२, आंबा-४०, कांदा-१६, बटाटा-४८, पपई-१४, अननस-५० वगरे. सजीवांच्या शरीरातील किंवा वनस्पतीच्या प्रत्येक पेशीत, केंद्रक म्हणजे न्यूक्लीअस हा घटक असतो. त्यात आनुवंशिक तत्त्व म्हणजे गुणसूत्रे, जनुके, डीएनए, आरएनए वगरे घटक असतात. सजीवांच्या प्रत्येक प्रजातीच्या पेशीतील आनुवंशिक तत्त्वातील गुणसूत्रांची संख्या ठरलेली असते.

सजीवांच्या शरीराची किंवा वनस्पतींची वाढ होते याचे कारण म्हणजे, त्यातील पेशींत आपल्यासारख्याच अनेक पेशी निर्माण करण्याची क्षमता असते. या नवीन पेशींसाठी लागणारे वस्तुद्रव्य, आहारातून आणि पोषणद्रव्यातूनच घेतले जाते. यासाठी, आनुवंशिक तत्त्वात जनुकीय आज्ञावल्या असतात. काही कारणांमुळे या वाढणाऱ्या पेशींसाठी योग्य असे वस्तुद्रव्य मिळाले नाही तर त्या पेशींच्या जडणघडणीत जनुकीय बदल होतात आणि निराळे वाण निर्माण होते, कारण या पेशीत आनुवंशिक गुणधर्म पुढच्या पिढीत संक्रमित करण्याची क्षमता असते. डार्वनिने, त्याच्या उत्क्रांतीच्या सिद्धांतानुसार, पर्यावरणीय परिस्थितीशी अनुकूलन करण्यासाठी सजीवात अनुकूल असे बदल होतात हे सिद्ध केले. वास्तविक हे बदल आनुवंशिक तत्त्वाचे जनुकीय बदल होते आणि ते प्रजातींच्या उत्क्रांत गुणधर्माच्या स्वरूपात प्रकट झाले.

१८६६ साली, ऑस्ट्रेलियन धर्मगुरू ग्रेगॉर मेन्डेल यांनी वाटाण्यांवर पद्धतशीर प्रयोग करून वाटाण्याचे रंग, आकार, शेंगा वगरे गुणधर्म पुढच्या पिढीत संक्रमित होण्यासंबंधी आनुवंशिकतेचे नियम सिद्ध केले. म्हणूनच मेन्डेल यांना अनुवंशशास्त्राचे जनक असे म्हणतात. त्याकाळी गुणसूत्रे, जनुके वगरे आनुवंशिक तत्त्वाचे घटक आणि जनुकीय आज्ञावल्या यांचा शोध लागला नव्हता. नवीन वाणे निर्माण होण्यासाठी आनुवंशिक तत्त्वात संकर होतो. हे आता आपल्याला माहीत झाले आहे.

– डॉ. गजानन वामनाचार्य

 मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२

office@mavipamumbai.org