मानसी होळेहोन्नूर काही आठवडय़ातच २०२० हे वर्ष सुरू होईल. या शतकातल्या दुसऱ्या दशकाची समाप्तीदेखील या वर्षांअखेर होईल. अमेरिकेतल्या ‘बाल्टिमोर म्युझियम ऑफ आर्ट्स’ने काही दिवसांपूर्वी त्यांची २०२० ची उद्दिष्टे जाहीर केली आणि जगासमोर एक महत्त्वाचा आदर्श ठेवला. मेरिलँड राज्यातील बाल्टिमोर येथील संग्रहालयाला शंभरहून अधिक वर्षांचा वारसा आहे. १९१४ ला हे संग्रहालय सुरू झाले. या संग्रहालयाने पहिली स्त्रीनिर्मित कलाकृती १९१६ मध्ये विकत घेतली. आज शंभरहून अधिक वर्षे झाल्यानंतर संग्रहालयाकडे ९५००० हून अधिक कलाकृती आहेत. जगभरातील वेगवेगळ्या देशांतल्या, वेगवेगळ्या शैलीतल्या अनेक कलाकारांच्या कलाकृती या संग्रहालयात प्रदर्शनाला ठेवलेल्या आहेत. काही वर्षांपूर्वी बऱ्याच काळापासून असलेल्या काही कलाकृती विकून नवीन कलाकारांसाठी जागा करण्याचे संग्रहालयाच्या संचालक मंडळाने ठरवले होते. त्याचवेळी असेही लक्षात आले, की इतकी जुनी परंपरा असलेल्या या संग्रहालयात आजमितीला फक्त चार टक्के स्त्री कलाकारांच्या कलाकृती आहेत. हे प्रमाण वाढवले पाहिजे म्हणून संग्रहालयाने पुढील वर्षी केवळ स्त्रियांच्याच कलाकृती विकत घेण्याचा मोठा निर्णय घेतला आहे. ‘२०२० मध्ये स्त्री कलाकारांच्या कलाकृतींचे प्रमाण वाढवावे यासाठी आम्ही हा निर्णय घेतला आहे.’ असे संचालकांनी जाहीर केले आहे. मुळात आपल्या भवतालातही स्त्री कलाकारांची संख्या कमीच असते, किंवा दिसते. त्यामागे कारणेही अनेक आहेत. अनेकदा स्त्रियांना घरूनच प्रोत्साहन मिळत नाही, तर कधी त्याची दखलच घेतली जात नाही. म्हणूनच कलाकारांचा सन्मान करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर ‘नोमुरा अ‍ॅवॉर्ड्स’ सुरू करण्यात आले आहेत. पहिल्याच वर्षी हा पुरस्कार कोलंबियाच्या कलाकार डोरिस सालकॅडो यांना मिळालाय. पुरस्काराची रक्कम दहा लाख डॉलर्स अशी घसघशीत आहे. डोरिस यांच्या कामाचा आवाका खूप मोठा आहे, जगभर त्यांची मांडणशिल्पं अर्थात, ‘इनस्टॉलेशन्स’ नावाजली जातात. रोजच्या आयुष्यातल्या गोष्टी वापरून केलेली ही मांडणशिल्पं विचारांना चालना देतात. डोरिससारख्या अनेकींना कलेची प्रदर्शने कधी प्रत्यक्ष बघायला मिळाली नव्हती, केवळ पुस्तकातून ती त्यांनी पाहिली होती. तरीही, त्या पुढे आल्या आणि आज त्या जगावर त्यांच्या कलाकृतींमधून छाप सोडत आहेत. बाल्टिमोरच्या संग्रहालयाचा केवळ स्त्री कलाकारांच्या कलाकृती घेण्याचा निर्णय नक्कीच महत्त्वाचा ठरू शकतो. यातून अनेक दमदार स्त्रियांच्या कलाकृतींना प्रदर्शनासाठी जागा मिळू शकते. त्यातूनच नवीन कलाकार पुढे येतील, जगाच्या जाणीव समृद्ध करतील. आत्महत्यांना ‘ऑनलाइन’ रोखताना सध्याचे जग दिवसेंदिवस अधिकच ‘स्मार्ट’ होते आहे. स्मार्टफोनमधले स्मार्ट अ‍ॅप्स सगळ्यांनाच जणू शहाणे करून सोडत आहेत. कधीकधी या सगळ्यांमुळे जग जवळ असल्यासारखे, अंतर मिटल्यासारखं वाटतं. ‘व्हर्चुअल मत्री’ एवढी बहरते, की तेच जग खरं वाटायला लागते. या सगळ्याचे जसे फायदे आहेत तसेच काही तोटेही आहेत. आपल्या सगळ्यांचे आयुष्य या अ‍ॅप्समधून कोणीतरी सतत पाहत असते, त्याचा अभ्यास करत असते. जणू आपल्या आयुष्याचा पाठलागच कोणीतरी करत असते. जेवढे आपण स्वातंत्र्य जपण्याच्या गोष्टी करतो, तेवढेच आपण आपले स्वातंत्र्य अनोळखी लोकांच्या हाती देतो आहोत. अर्थात कधी-कधी या सगळ्याचा एक चांगला परिणामदेखील होतो, तो म्हणजे काही गुन्हे घडायच्या आधीच थांबवता येतात. फेसबुक, इन्स्टाग्राम, ट्विटर अशा ठिकाणी आपण काय मांडतो, लिहितो, काय ‘सर्च’ करतो, हे सगळे आपल्या कळत नकळत अनेकजण वाचत असतात, आणि मानसशास्त्रीयदृष्टय़ा त्या वागण्याचे अर्थही काढत असतात. नॉर्वेमधील २२ वर्षांची इंजेन्बर्ग ब्लाइन्डहेम ही अशीच काही इन्स्टाग्राम अकाउंट्स फॉलो करते आणि लोकांना जीवनदान देते. काही महिन्यांपूर्वी इंजेन्बर्गला इन्स्टाग्रामवर छायाचित्रं बघता-बघता लक्षात आले, की काही जण आत्महत्या करण्यापूर्वी त्या आशयाच्या काही पोस्ट आणि छायाचित्रं शेअर करत आहेत किंवा तत्सम ‘हॅशटॅग’ फॉलो करायचे. मग यातूनच तिनं ठरवलं, की अशा लोकांपर्यंत पोचत त्यांना मदत करायची. तेव्हापासून इंजेन्बर्ग असे हॅशटॅग फॉलो करत असलेल्या लोकांचा शोध घेत राहते. ते ‘प्रायव्हेट अकाऊंट’ असले तरी त्यांना फ्रेंड रिक्वेस्ट पाठवून ‘फॉलो’ करत राहते. तेवढय़ावरच न थांबता जेव्हा ते आत्महत्येसंदर्भात काही छायाचित्रं किंवा पोस्ट टाकतात तेव्हा ती लगेच पोलिसांना कळवते आणि एक आत्महत्या होण्यापासून वाचवते. आजपर्यंत तिने पन्नासहून जास्त आत्महत्या थांबवलेल्या आहेत. दुर्दैवाने आत्महत्या करू पाहणाऱ्यांमध्ये तरुणींचे प्रमाण जास्त आहे. इंजेन्बर्गला आता हे असे आत्महत्या थांबवायचे जणू व्यसनच लागले आहे. ती सांगते, ‘‘मी आता दिवस-रात्र अशा ‘ब्लॅक प्रोफाईल्सचा’ विचार करत असते. अगदी मित्र-मैत्रिणी, कुटुंबीयांबरोबर असतानादेखील. ती म्हणते, ‘तिला कधी कधी वाटते, ती झोपली असताना अचानक कोणी तरी आत्महत्या केली तर?’ हा विचार तिच्या मनात घर करून असतो. त्यामुळे ती सतत त्याच्या शोधात असते. समाजमाध्यमांवर लोक खरे आयुष्य टाकण्यापेक्षा स्वप्नवत आयुष्य टाकून अतृप्त इच्छा पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करत असतात. त्यातून वास्तव आणि स्वप्न यातले अंतर अधिकच वाढत जाते किंवा इतरांचे समाज माध्यमांवरील दृश्य आयुष्य पाहून आपल्या आयुष्याबद्दल नराश्य वाटायला लागते. एक ना अनेक कारणे असतात नराश्याची, उदासीन वाटण्याची. त्याचेच पुढचे पाऊल पडते स्वत:ला संपवण्याकडे. हे अर्थातच चुकीचे पाऊल असते. अशावेळी कोणीतरी समजून घेण्याची, समजावून सांगण्याची गरज असते. इंजेन्बर्ग करत असलेलं काम करणाऱ्या लोकांची संख्या जेवढी जास्त वाढेल तेव्हा आत्महत्यांची संख्याही नक्कीच कमी होईल. तोच या समाजमाध्यमाचा सर्वात महत्त्वाचा फायदा. पक्षपाती मशीन? स्त्रियांना अनेकदा वेगळ्या पातळ्यांवर भेदभावाचा सामना करावा लागतो. अगदी समान शिक्षण असूनही कमी पगार किंवा समान अनुभव, कर्तृत्व असूनही बढती न मिळणे, हे अगदी सहज बघायला मिळते. आता यात अजून एका गोष्टीची भर पडली आहे, ती म्हणजे क्रेडिट कार्डवरचे लिमिट. तीन महिन्यांपूर्वी, ‘अ‍ॅपल’ कंपनीने ‘गोल्डमन सॅक’ कंपनीच्या मदतीने नवीन अ‍ॅपल कार्ड्स बाजारात आणली आहेत. खास अ‍ॅपलच्या विश्वासू ग्राहकांसाठी म्हणून ही कार्ड बाजारात आणलीत. ‘अ‍ॅपल पे’ अजून सुलभ व्हावे हासुद्धा एक हेतू होताच. मात्र नोव्हेंबरपासून काही जणांनी या क्रेडिट कार्डसचे लिमिट हे स्त्री आणि पुरुषांसाठी वेगळे आहे हे दाखवून द्यायला सुरुवात केली. अगदी ‘अ‍ॅपल’ कंपनीचे सहसंस्थापक स्टीव्ह वोझ्नीअ‍ॅक यांनीसुद्धा जाहीर केले, की त्यांची आणि त्यांच्या पत्नीची मालमत्ता व उत्पन्न सारखे असूनही त्यांच्या पत्नीला त्यांच्यापेक्षा दहापट कमी क्रेडिट लिमिट मिळाले. आता कळीचा मुद्दा असा आहे की ‘गोल्डमन सॅक’ सुरुवातीला हे मान्य करायला तयारच नव्हते. मात्र अनेक पुरावे समोर यायला लागले तेव्हा त्यांनी हा ‘अल्गोरिदम’मधला दोष आहे असे सांगून बाजू सावरण्याचा प्रयत्न केला. अल्गोरिदम बदलता येऊ शकतो, पण जर या चुकीला अल्गोरिदम नसून मानसिकता कारणीभूत असेल तर मात्र ती कशी बदलायची? आजही कोणतीही नवीन मालमत्ता घेताना ती पुरुषांच्या नावावरच घेतली जाते, अगदीच जेव्हा कर चुकवायची वेळ येते तेव्हा मात्र ती स्त्रियांच्या नावावर घेतली जाते, केली जाते. अजूनही नवऱ्याच्या मालमत्तेवर पत्नीचा हक्क असतो हे मान्य केले जात नाही. त्यामुळेच क्रेडिट कार्ड, कर्ज, किंवा जिथे नंतर हप्ते भरायचे असतात अशा व्यवहारांमध्ये स्त्रियांकडे दुय्यम नजरेने बघितले जाते. स्त्रियांमध्ये पैसे परत करण्याची किती क्षमता असू शकेल याचे ढोबळ ठोकताळे लावले जातात आणि मग त्याच्याच आधारावर कमी रकमेचे कर्ज, कमी क्षमतेची क्रेडिट कार्ड्स स्त्रियांना दिली जातात. यावर बँकेचा पवित्रा सावध असतो, पण त्याचा तोटा अनेक हुशार, होतकरू स्त्रियांना नक्कीच होतो. ‘अ‍ॅपल’ कार्डच्या निमित्ताने स्त्री-पुरुष आर्थिक विषमतेचा मुद्दा परत एकदा चच्रेला आला, ट्विटरवर ‘अ‍ॅपल’ची, ‘गोल्डमन सॅक’ची यथेच्छ टिंगल उडवली गेली, पण त्यातूनच नक्कीच नवीन अल्गोरिदम लिहिला जाईल. पुढे अशी कोणतीही नवीन कार्ड्स आणताना त्याचा अल्गोरिदम स्त्री-पुरुष भेदभाव करत नाही ना, याचीदेखील चाचणी घेतली जाईल. ‘मशीनदेखील कधी-कधी चुका करू शकते.’ असे म्हणत तूर्तास तरी ‘गोल्डमन सॅक’ आणि ‘अ‍ॅपल’ला संशयाचा फायदा घेऊ दिलाच पाहिजे. कारण चुकांमधूनच नवीन इतिहास घडत असतो. (फोटो व माहिती स्रोत - इंटरनेटवरील जागतिक वृत्तविषयक विविध संकेतस्थळे) manasi.holehonnur@gmail.com chaturang@expressindia.com
