History of Preah Vihear Temple: कंबोडियामधील ख्मेर संस्कृतीच्या अनेक पैलूंवर हिंदू धर्म आणि बौद्ध धर्माचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसून येतो. थायलंडवरही हिंदू धर्माचा मोठा प्रभाव होता. २८ मे रोजी थायलंड आणि कंबोडिया यांच्यातील वादग्रस्त सीमारेषेवर संघर्ष निर्माण झाला, त्यात एका कंबोडियन सैनिकाचा मृत्यू झाला. त्यानंतर तणाव कमी करण्यासाठी दोन्ही देशांनी यापूर्वी ठरवलेल्या ठिकाणी सैन्य मागे घेण्याचे मान्य केले.
थायलंड आणि कंबोडियामधील सीमेचा वाद अनेक दशकांपासून सुरू आहे. परंतु, या वादाने आजपर्यंत आंतरराष्ट्रीय लक्ष वेधून घेतले नव्हते. या वादाच्या केंद्रस्थानी प्रीह विहियर नावाचे एक प्राचीन शिवमंदिर आहे. १९६२ साली आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने हस्तक्षेप करून निर्णय दिलेला असला, तरी हे मंदिर आणि त्याचा परिसर आजही वादाचा मुद्दा आहे.
प्रीह विहियर मंदिराचा इतिहास आणि मालकीचा वाद
थायलंड आणि कंबोडियाचे संबंध अनेक वर्षांपासून द्वेष, पूर्वग्रह आणि ऐतिहासिक तणावांनी भरलेले आहेत. या तणावाच्या केंद्रस्थानी प्रीह विहियर मंदिर आहे. याच मंदिराला थायलंडमध्ये फ्रा विहान म्हणतात. दोन्ही देशांमध्ये सुमारे ८०० किमी लांबीची सीमारेखा आहे. इतिहासकारांच्या मते, पूर्वी श्याम (आजचा थायलंड) आणि ख्मेर (कंबोडियाचे आदिवासी) यांच्यात व्यापार, आंतरविवाह आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाण यामुळे सौहार्दाचे संबंध होते. श्याम लोक ख्मेर संस्कृतीकडे आदराने पाहत असत.
१४०० च्या सुमारास परिस्थितीत बदल झाला. अयुथया राज्याने ख्मेर साम्राज्याच्या कमकुवत स्थितीचा फायदा घेत अंगकोर ही राजधानी ताब्यात घेतली. ख्मेरांनी प्रत्युत्तर म्हणून थायलंडवर आक्रमण केले. हा संघर्ष १६ व्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत सुरू राहिला. त्या काळात अयुथया राज्याचा राजा नरेसुहान याने ख्मेर शासक प्राया लोवेक याचे अपहरण करून त्याचा शिरच्छेद केला. त्याकाळी कंबोडिया थायलंड आणि व्हिएतनाम या दोन शक्तिशाली राष्ट्रांमध्ये अडकले होते.
- प्रीह विहियर मंदिर ११ व्या शतकात बांधले गेले असून ते शिवाला समर्पित करण्यात आले आहे.
- १९६२ साली आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने मंदिराचा परिसर कंबोडियाच्या मालकीचा असल्याचा निर्णय दिला. मात्र, त्यानंतरही सीमारेषेवर परस्परविरोधी दावे सुरूच राहिले.
- मंदिराच्या भोवतालची जमीन वादग्रस्त आहे. थायलंडमधील काही गटांना वाटते की, हा निर्णय अन्यायकारक होता आणि मंदिर त्यांच्या सांस्कृतिक वारशाचा भाग आहे. त्यामुळे आजही मंदिर आणि त्याचा परिसर वादाचा विषय आहे.
- थोडक्यात, प्रीह विहियर मंदिर हे ख्मेर स्थापत्यकलेचे प्रतीक आहे. आंतरराष्ट्रीय न्यायालयाने त्याचा अधिकार कंबोडियाला दिल्याने थायलंडमध्ये याबाबत असंतोषाची भावना आहे. त्यामुळे हा सीमावाद अद्यापही कायम आहे.
- युरोपियन वसाहतवादी सत्तांच्या आगमनानंतर कंबोडिया फ्रेंच इंडो- चायनाचा भाग ठरला. श्याम आणि कंबोडिया यांच्यातील सीमा १९०४ च्या नकाशानुसार औपचारिकरीत्या निश्चित करण्यात आली आणि त्यात प्रीह विहियर मंदिर कंबोडियाच्या हद्दीत दाखवले गेले.
- चर्नवित कसेतसिरी, पोउ सोथिराक आणि पाविन चाचावालपोंगपुन यांनी संपादित केलेल्या (२०१३) पुस्तकात म्हटले आहे की, वसाहतवादी राजकारणाच्या दबावामुळे श्यामने १९०७ साली फ्रान्सबरोबर करार केला.
- यामुळे बत्तांबांग, सिसोफन आणि सिएम रेप हे कंबोडियाचे प्रदेश फ्रेंचांच्या ताब्यात गेले. या मुद्यावर श्यामने पन्नास वर्षांहून अधिक काळ मौन बाळगल्यामुळे, मंदिरावर कंबोडियाच्या मालकीच्या दाव्याविरुद्धचा त्यांचा युक्तिवाद कमकुवत ठरला.
- प्रीह विहियर मंदिराशी संबंधित एक पुराणकथा प्रसिद्ध आहे. कला इतिहासकार डॉन एफ. रूनी यांनी २००६ साली लिहिलेल्या पुस्तकात म्हटले आहे की, ख्मेर वंशाचा मूळ पुरुष कामू ही पौराणिक व्यक्ती आहे. त्याचा वंशज प्रेह थोंग भारतातून हद्दपार झाल्यावर जहाजाने कंबोडियात आला आणि तिथे वस्ती केली.
- इ.स. ५ व्या शतकात भारतातील धार्मिक कल्पना कंबोडियात पोहोचल्या. फुनान या शेजारच्या वस्तीचा राजा हिंदू होता. त्या काळात हिंदू आणि बौद्ध धर्म, तसेच राजदरबारी संस्कृत भाषेचा स्वीकार, हे भारतीय प्रभावाचे महत्त्वाचे घटक होते.
कंबोडियात सुरुवातीच्या धार्मिक संकल्पना अ‍ॅनिमिझमवर (सर्व सजीव- निर्जीव वस्तूंमध्ये आत्मा आहे अशी संकल्पना) आधारित होत्या. परंतु, १० व्या ते १४ व्या शतकांत भारतातून आलेल्या औपचारिक धार्मिक प्रथांचा प्रभाव वाढला. हिंदू धर्म आणि बौद्ध धर्म ख्मेर जीवनात खोलवर रुजले. थायलंडवरही हिंदू धर्माचा प्रभाव होता. अयुथया या राज्याचे नाव अयोध्येवरून ठेवण्यात आले होते आणि ते हिंदू धर्माचे एक केंद्र ठरले. रामायणावर आधारित रामाकेन नावाचे महाकाव्यही लिहिले गेले. ख्मेर कलाविष्कारांमध्ये सर्वात आधी दाखवला जाणार हिंदू देव शिव होता. बंते स्रेई, फ्नॉम बाखेंग आणि प्रीह विहियर ही मंदिरे शिवाला समर्पित केलेली आहेत. शिवाच्या मूर्ती सुरुवातीला लिंगाच्या रूपात गुळगुळीत दगडात कोरल्या जात.
अंगकोर काळातील कलात्मकतेत शिवाला सौम्य आणि कृपाळूपणाचे प्रतीक म्हणून दाखवले गेले आहे. भारतातील उग्र तांडवमूर्ती इथे दिसत नाहीत. प्रीह विहियर मंदिर डोंग्रेक पर्वतरांगेतील ६२५ मीटर उंच कड्यावर उभे आहे. हे मंदिर थायलंड आणि कंबोडिया यांच्या सीमारेषेवर आहे. दक्षिणेकडून पाहिल्यास मंदिरातून कंबोडियाच्या मैदानांचे विहंगम दृश्य दिसते.
राजकीय अभ्यासक पुआंगथोंग आर. पावाकापन यांनी ‘स्टेट अॅण्ड अनसिव्हिल सोसायटी इन थायलंड अ‍ॅट द टेम्पल ऑफ प्रीह विहियर’ (२०१३) या पुस्तकात म्हटले आहे की, या मंदिर रचनेत पाच गोपुरम आहेत. मंदिराच्या प्रवेशद्वारासमोर नंदी आहे. या मंदिरातील प्रवेशमार्ग आजही थायलंडच्या उत्तरेकडून सर्वाधिक सोपा आहे. पण पूर्वीचे दोन रस्ते अजूनही अस्तित्वात आहेत, जे कंबोडियाच्या पूर्व आणि पश्चिम भागाला मंदिराशी जोडतात. या मुख्य रचनेशिवाय काही पुरातत्त्वीय स्थळे थायलंडच्या बाजूला आहेत. १५ व्या शतकात अंगकोर साम्राज्याचा ऱ्हास झाल्यानंतर प्रीह विहियर विस्मृतीत गेले. आणि शीत युद्धाच्या काळात थायलंड आणि कंबोडियातील तणावामुळे आंतरराष्ट्रीय पातळीवर हे मंदिर पुन्हा एकदा चर्चेत आले.
१९५३ साली कंबोडियाला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर प्रिन्स नॉरोडॉम सिहानुक यांनी मंदिरात अधिकारी पाठवले. त्यांनी तिथे थायलंडचे सैन्य येत असल्याचे पाहिले. त्यांनी थायलंडच्या पंतप्रधान सरित थनारात यांना सैनिक मागे घेण्याची विनंती करणारी पत्रे पाठवली, पण उत्तर मिळाले नाही. १९६२ मध्ये हा वाद आंतरराष्ट्रीय न्यायालयात पोहोचला. थनारात यांनी देशवासीयांना एक बाट (baht: official currency of Thailand) दान करण्याचे आवाहन केले. पण १५ जून १९६२ रोजी न्यायालयाने ९ विरुद्ध ३ मतांनी प्रीह विहियर मंदिर कंबोडियाच्या सार्वभौमत्वाखाली असल्याचा निकाल दिला. थायलंडमध्ये या निकालाला विरोध करण्यात आला. देशभर निदर्शने झाली. अनेक विद्यापीठांमधील विद्यार्थ्यांनी मोर्चे काढले. त्या काळात निदर्शने बेकायदेशीर होती, तरी सरकारने मूक समर्थन दिले. थनारात यांनी “रक्त आणि अश्रूंनी आपण फ्रा विहान पुन्हा मिळवू” असे म्हटले.
काही आठवडे आंदोलन झाल्यानंतर, थायलंड सरकारला न्यायालयाचा निर्णय मान्य करावा लागला. त्यानंतर व्हिएतनाम युद्ध आणि कंबोडियातील यादवीमुळे हा विषय काही काळ मागे पडला. २००८ साली कंबोडियाने प्रीह विहियरला युनेस्कोच्या जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट करण्यासाठी प्रस्ताव दिला. थायलंडने त्याला पाठिंबा दिला. पण थायलंडमधील पिपल्स अलायन्स फॉर डेमोक्रसी (PAD) या यलो शर्ट्स गटाने या निर्णयाला विरोध केला. PAD ने आरोप केला की, हा पाठिंबा थॅक्सिन शिनावात्रा यांच्या कंबोडियामधील व्यावसायिक व्यवहारांशी संबंधित आहे आणि यामुळे थायलंड मंदिराभोवतालचा वादग्रस्त भाग गमावला जाऊ शकतो.
या पार्श्वभूमीवर दोन्ही देशांमध्ये अनेक वेळा सीमावाद आणि लष्करी चकमकी झाल्या. प्रीह विहियरवरील प्रत्येक वादात दोन्ही देशांनी इतिहासाचा उपयोग राष्ट्रवाद वाढवण्यासाठी केला आणि जनतेमध्ये अपमानाची भावना जागवली. चर्नवित कसेतसिरी, पोउ सोथिराक आणि पाविन चाचावालपोंगपून लिहितात, “देश आपला भूतकाळ गौरवाने मांडण्यासाठी इतिहासाची रचना करतात आणि राष्ट्रवादाचा उपयोग जनमत नियंत्रित करण्यासाठी एक राजकीय साधन म्हणून करत असतात.” अशाच प्रकारचा वापर कंबोडिया आणि थायलंड या दोन्ही देशांनी या मंदिरासंदर्भात केला.
