लवंगेचा एक काळ सर्दी, पडसे किंवा खोकल्याकरिता घरगुती औषध म्हणून मोठा वापर होता. विड्याच्या पानाबरोबर मसाल्यात वापर म्हणून लवंग असे. अतिमहागाईमुळे किंवा ज्याच्या बहुऔषधी उपयुक्ततेची तितकी माहिती नसल्याने लवंग कोणाच्याच घरात नसते. आजच्या महाग औषधांच्या राज्यात तुलनेने स्वस्त लवंग पुन्हा घरोघर वापरात यावयास हवी.
लवंगेचे संस्कृत नाव देवकुसुम आहे. दाबल्यानंतर ज्यातून तेल निघते ती लवंग चांगली. लवंगेचे तेल पाण्यापेक्षा जड असते. लवंग तिखट, कडू रसाची असून लघु गुणांची म्हणून डोळ्यांना हितकारक आहे. पाचक व रुची उत्पन्न करणारी प्रामुख्याने कफ विकारावर व काही प्रमाणात पित्त व कफ विकारावर काम करते.
ग्रंथाप्रमाणे लवंग अग्निप्रदीपक, पोटदुखी, तहान, खोकला, कफ, दमा, उचकी, क्षय, मुखदुर्गंधी, उलटी, पोटदुखी, रक्तविकार इत्यादींवर काम करते.
लवंगेचा फाजील वापर केल्यास डोळे, मूत्राशय व हृदयावर परिणाम वाईट होतो. तोंड येते, जिभेला जखम होते. आयुर्वेद शास्त्राप्रमाणे प्राणवह स्त्रोतसाच्या सर्व विकारात लवंग उत्तम काम करते.
सर्दीने सतत नाक वाहत असेल तर एकएक करून तीन-चार लवंग लागोपाठ चघळाव्या. सर्दी लगेच थांबते. लवंगेत तेल आहे. त्याचा विशद गुण आहे. त्यामुळे घसा, गळा, गाल, जीभ सर्व स्वच्छ राहते.
लवंगेचे तेल सर्दीकरिता अत्यंत उपयुक्त आहे. रुमालावर दोन थेंब तेल टाकले की, त्याच्या हुंगण्याने नाक मोकळे होते. सवय लागत नाही. कपाळावर लवंग, सुंठ व वेखंड असा उगाळून गरम गरम लेप लावावा. जुनाट सर्दी बरी होते. तोंडात घाण वास येत असल्यास लवंग तेल व पाणी अशा गुळण्या कराव्या. दुखऱ्या दातांकरिता लवंग तेल, कापूस व किंचित तूप असा बोळा ठेवावा. तेल फार वापरू नये.
बाजारात दाताच्या आरोग्याकरिता लवंग असलेली टूथपेस्टची जाहिरात असते. या जाहिरातीच आहेत हे लक्षात ठेवावे. दाताच्या आरोग्याकरिता त्याऐवजी गेरू, कात व किंचित लवंग चूर्ण हे उत्तम दंतमंजन दातांच्या पायोरिया या विकारात उपयोगी पडते.
वृद्धांच्या ठसका, खोकला, आवाज बसणे, गाणारे गायक किंवा वक्ते, अध्यापक यांच्याकरिता लवंग नेहमी जवळ असावी अशी उपयुक्त आहे. गाणे, भजन म्हणावयाचे असेल, व्याख्यान द्यावयाचे असेल तर लवंग तोंडात धरावी एक मिनिटाने कार्यक्रम सुरू करावा. स्पष्ट मोकळा आवाज होतो.
लवंग उष्ण आहे. पण शरीर क्षीण करीत नाही. उलट लवंग ओज, शुक्र, वीर्यवर्धक आहे. ज्या माणसाला भरपूर काम करावयाचे आहे. दिवसाचे २४ तास काम आहे त्याने जरूर लवंग खावी. लवंग बुद्धी तल्लख ठेवते. विचारशक्ती दगा देत नाही. समोरचा माणूस बोलावयाला लागला की त्याला उत्तर देण्याकरिता बुद्धी सदैव जागरूक ठेवणारी लवंग आहे. मंदबुद्धी मुलांकरिता लहान प्रमाणात नियमित लवंग द्यावी.
मूर्च्छा आली असताना लवंग उगाळून त्यांच्यात थोडे पाणी मिसळून डोळ्यात टाकावे. मूर्च्छा ओसरते. मोटारच्या प्रवासात लवंग उलटी थांबवते. तसेच जड जेवणामुळे जर अन्न वर येत असेल तर एक-दोन लवंगा चावून खाव्यात. क्षयाचा खोकला, स्वरभंग याकरिता नियमित लवंग ऋतूमान बघून खावी. माझ्या वापरातील अनेक औषधी गुणवान कल्पात लवंग हे एक घटकद्रव्य आहेच. उदा. लवंगादी गुग्गुळ, दमा गोळी, जखमेकरिता एलादी तेल. येथे एक वैयक्तिक अनुभव सांगण्याचा मोह आवरत नाही. एक काळ बीड जिल्ह्यात सव्वाशे गावात मी विविध आरोग्य निदान चिकित्सा शिबिरे घेतली. वेळी-अवेळी भरपूर धूळ असणाऱ्या या मागास भागात दिवसभर मी अधूनमधून लवंग चावून खात असे. काही वेळेस ही संख्या १५-२० इतकी असायची. त्यामुळे माझे आरोग्य उत्तम राहिले. ही लवंग भगिनीची, देवकुसुमची कृपा!
वेलचीमध्ये दोन प्रकार आहेत. दोन्हींचे गुणधर्म सारखे आहेत. वेलदोडा जुनाट व किडका नसावा. गरज तेव्हाच ताजा वेलदोडा आणावा. वेलची गुणाने रूक्ष, कफ, पित्त दोन्हींवर काम करणारी, शरीराला हलकेपणा आणणारी आहे. वेलची थंड का उष्ण हा वादाचा भाग आहे. रक्तविकार, तहान, मळमळ, उचकी, कोरडा खोकला, मूत्रविकार, डोळ्यांचे विकार, केसांचे व डोक्याचे विकार, शरीराचा दाह, हृदयरोग, आर्तवविकार, मुखविकार इत्यादी विविध विकारांत वेलचीचा उपयोग आहे.
वेलचीचे दाणे भाजून त्याचे चूर्ण घेतल्यास उचकी व उलटी थांबते. लघवीतून व योनीतून रक्तस्रााव होत असल्यास वेलची चूर्णाचा लगेच उपयोग होतो. दुर्गंधी जखमांवर वेलची चूर्ण व तूप किंवा खोबरेल तेलाची पट्टी ठेवावी. जखम लवकर भरून येते. पोटफुगी या विकारात वेलची दाणे हिंगाबरोबर मिसळून खावे. ज्या पुरुषांना लैंगिक दुबळेपणा आला असेल त्यांनी, वारंवार स्वप्नदोष होणाऱ्यांनी तुपाबरोबर नियमितपणे वेलची चूर्ण घ्यावे. शुक्रधातूचे कार्य सुधारते. वेलची मूत्रप्रवृत्ती साफ करते. त्याकरिता डाळिंब किंवा दह्यााबरोबर वेलची चूर्ण खावे.
वेलची अत्यंत पाचक आहे. जडान्न, तुपाचे अजीर्ण, खूप ढेकरा याकरिता तीन-चार वेलदोडे दोन कप पाण्यात उकळून अष्टमांश काढा करून प्यावा. कोणत्याही पदार्थात सुगंधी म्हणून वेलचीचा जसा वापर आहे तसेच शरीरात थंडावा आणण्याकरिता वेलची सर्वत्र वापरावी. गर्भवती स्त्रीने वेलची फार खाऊ नये. रात्री वेलची खाणे टाळावे. सीतोपलादि चूर्णातील एक घटकद्रव्य वेलची हे आहे. दुर्धर गँगरिनसारख्या विकारात मधुमेही विकारात वापरल्या जाणाऱ्या एलादी तेलात, तसेच कोरडा खोकला, आवाज बसणे याकरिता प्रसिद्ध असलेल्या एलादी वटी या औषधात वेलची दाणे हे प्रमुख घटकद्रव्ये आहेत. लहान प्रमाणात वेलची खाल्ल्यास उलटी थांबते. खूप प्रमाणात खाल्ल्यास उलटी होते. हे लक्षात असावे.
