मराठी भाषेची राखण आणि संगोपनाचा ग्रंथयज्ञ

संस्कृत भाषेत समानार्थ शब्दकोश बनवण्याचे कार्य पुराणकाळापासून झालेले आहे याची साक्ष देतो महर्षी कश्यप यांचा ‘निघंटू’ हा कोश. मराठीतही १८६० साली बाबा पद्मानजी यांनी ‘शब्द रत्नावली’ नावाचा कोश तयार केला त्यात मराठी पर्यायी शब्द दिले आहेत. नंतरही अनेक समानार्थी शब्दकोश घडवले गेले. मात्र त्यातील फक्त नऊ समानार्थ शब्दकोशांचाच शोध रानडेंना लागू शकला. हे सर्व शब्दकोश प्रमाण मराठी भाषेला धरून आहेत. त्यांत प्रांतिक भाषेत, आदिवासी भाषेत, भटक्या विमुक्तांच्या भाषेत बोलणाऱ्यांच्या शब्दांचा समावेश नाही. रानडे आपल्या मनोगतात म्हणतात, भाषेचा इतिहास सिद्ध करण्यासाठी इतर गोष्टींबरोबर शब्दांची म्हणजे कोशांची निर्मिती करावी लागते. भाषेत जेवढे जास्त शब्द, तेवढा त्या समाजाचा इतिहास जाणणे सोपे होते. एखादा समाज सुधारणेच्या कोणत्या अवस्थेत आहे हे पाहावयाचे झाले तर त्या समाजाची भाषा पाहावी, असं वि. का. राजवाडे म्हणतात. म्हणूनच या कोशनिर्मितीद्वारे मराठी शब्दसमूह जास्तीतजास्त समृद्ध करण्याचा हा रानडे यांचा प्रयत्न. त्यासाठी रानडे यांनी विविध संदर्भ जमवले, अनेकांचे मार्गदर्शन घेतले, अत्यंत कष्टपूर्वक साधने जमवली. संदर्भ ग्रंथ यादीतील ग्रंथांची संख्या १५५ आहे. ‘आणि इतर बरंच काही’ याअंतर्गत येणारे विषय १२६ आहेत. या कोशाची रचना करताना रानडेंनी एकूण १०९ भाषा/बोलींचा अभ्यासपूर्ण शोध घेतला. त्यांची यादीही त्यांनी परिशिष्टात दिली आहे. मात्र हा शोधअभ्यास परिपूर्ण नाही, अपूर्णच आहे याची कबुलीही ते देतात.

लुप्त होत जाणाऱ्या भाषेविषयी, शब्दांविषयी काळजी व्यक्त करताना ते लिहितात की, भाषेचे, शब्दांचे नष्ट होणे भाषांचा क्षय, विलय हे केवळ त्या भाषेपुरते मर्यादित नसते; तर त्यातून व्यक्त होणाऱ्या व्यापक संस्कृती, वारसा, त्यातील जीवन, अनुभव, स्थानिक पर्यावरणाशी नाते, अधिवास, माणसाचा पूर्वेतिहास या साऱ्यांचे ते नष्ट होणे असते. असे शब्द ज्या बोलीत आहेत अशा बोली संपतात तेव्हा त्या समूहाचे साहित्य, ज्ञान, इतिहास हे सर्व संपते. त्या समाजाच्या संस्कृती, चालीरीती, रूढी-परंपरा संपतात. आपण आपल्या प्रदेशातील प्रांतिक, आदिवासी आणि भटके विमुक्त यांच्या बोलण्यातील शब्द गाळले तर भाषेतिहास, समाजेतिहास अपूर्णच राहतील. म्हणून महाराष्ट्राच्या प्रांतिक, आदिवासी व भटके विमुक्त यांच्या भाषेतील जेवढे शब्द मिळतील, तेवढे घेण्याचा प्रयत्न या कोशकारांनी केला आहे. तसंच आजच्या मराठी भाषेत इंग्रजी शब्दांचा प्रचंड भरणा झालेला आहे. मराठीतले शब्द मागे पडले आहेत, विस्मृत होत आहेत. या कोशामुळे इंग्रजी शब्द वापरण्याला थोडा तरी आळा बसेल अशी आशा रानडे व्यक्त करतात, ती सार्थ ठरावी.

या समानार्थ कोशाच्या ‘आणि इतर बरंच काही’मध्ये बरंच काही वाचनीय आहे. मनोरंजक, माहितीपूर्ण आहे. उदाहरणार्थ- ‘अस्वल’ हा शब्द घेतला तर नरासाठी, मादीसाठी, पिल्लांसाठी, त्यांच्या कळपांसाठी कोणते समानार्थी शब्द आहेत ते तर दिसतातच, त्यासाठीचे इतर भाषेतील शब्दही सापडतात, ‘आणि इतर बरंच काही’मध्ये अस्वलाची शास्त्रीय माहिती, अस्वलाशी संलग्न माणसे, अस्वलासंबंधी काही व्युत्पत्ती, त्याचे पुराणातील संदर्भ, त्याविषयीच्या धार्मिक समजुती, रामायण-महाभारतातील संदर्भ, जैन धर्म, बौद्ध धर्म, जातककथा यांतील अस्वल संदर्भ, त्याची शुभाशुभ लक्षणे, अस्वलावरील म्हणी व वाक्प्रचार, वेदांग ज्योतिष आणि अस्वल, अस्वल ग्रामनामे, कुलनामे, देशी-विदेशी नाणी, कातळशिल्पे, खेळ, शस्त्र, वस्त्र, मृगपक्षी शास्त्र, आयुर्वेद, शेअर बाजार… एक न अनेक विषयांशी अस्वल कसे जोडलेले आहे ते रंजकपणे सांगितले आहे. उंटाविषयी वाचताना राजस्थानमध्ये ७०० वर्षांपूर्वी बाबूजी राठोड यांनी आत्ताच्या पाकिस्तानमधून उंट आणला. वाळवंटी वातावरणात तग धरण्याच्या त्याच्या क्षमतेने राजस्थानात त्याची वाढ झाली आणि ते महत्त्वाचे वाहतुकीचे साधन बनले. राजस्थानमध्ये उंटांची पारंपरिक पद्धतीने जोपासना करणारी रायका नावाची जमात आहे. त्यांच्याकडे शेकडो वर्षांच्या अनुभवातून आलेले ज्ञान आहे. हे समजल्यावर १९९० मध्ये इलसे कोहलर शेलेफसन नावाची जर्मन पशुवैद्या स्त्री उंटांवर संशोधन करण्यासाठी २५ वर्षं राजस्थानात राहिली. त्यातून तिने २०१४ साली ‘कॅमेलकर्मा’ हे पुस्तक प्रसिद्ध केलं. त्यामुळे राजस्थान सरकारने उंटाला राजस्थानचा राज्यप्राणी म्हणून घोषित केलं वगैरे माहिती समजते.

या कोशाचं कोणतंही पान उघडावं आणि त्याच्या वाचनात हरवून जावं, असा अनुभव विलक्षण आनंददायी. मराठी भाषेची राखण आणि संगोपन करण्याचा रानडे यांचा हा प्रयत्न अभिनंदनीय आणि नितांत वाचनीय. परममित्र पब्लिकेशनने हा मोलाचा ग्रंथ प्रकाशित करून मराठी भाषेची सेवाच केली आहे.

• ‘मराठी समानार्थ लघु शब्दकोश आणि इतर बरंच काही’ खंड १, प्राणिजगत- प्रकरण १ (अ )चतुष्पाद (जरायुज -सस्तन -भूचर) पशू, – सुहास अनंत रानडे, परममित्र प्रकाशन, पाने-९६८, किंमत-२००० रुपये.

veena.gavankar@gmail.com