तर्कतीर्थ विचार : भारतीय तत्त्वज्ञान व गुणसंकल्पना

त्यानुसार भारतीय दर्शनातील वैशेषिक, सांख्य आणि बौद्ध दर्शनांमध्ये जी गुणसंकल्पना विशद केली आहे, त्यांची चर्चा या लेखात आहे. व्याकरणात विशेष्याचे विशेषण म्हणजे गुण. अग्निहोत्रात होम केला जातो. त्यात दही गुण असतो. सोमयागात गाईच्या वैशिष्ट्याची चर्चा आहे. ते गुणवर्णनच होय. मानवी जीवनात गुणसंकल्पना सर्व क्षेत्र, वस्तू, द्रव्य, पदार्थ इत्यादींशी निगडित आहे; पण तत्त्वज्ञानात मात्र त्याचा संबंध मानवी चरित्राशी आहे. गुण व्यवच्छेदक असतात. ते पृथ्वी, आप, तेज, वायू आणि आकाश या पंचतत्त्वात असतात. त्यांची स्थिती, गती, स्वरूप, आकार, रंग, गंध, रूप यात विविधता असते. वैशेषिक दर्शनात द्रव्य, गुण, कर्म, सामान्य, विशेष आणि समवाय (समूह) चर्चा येते. ती गुणचर्चाच आहे. हे भावपदार्थ परिच्छेदक गुण म्हणून सांगितले गेले आहेत. पूर्वमीमांसा दर्शनात पृथ्वी, चंद्र वर्णन येते. ते गुणवर्णन आहे. मानवी संस्कृतीत वर्ण ‘गुण, कर्म विभागश:’ येते. इथेही कौशल्य, व्यवसाय हे गुण म्हणून येतात. मानवी जीवनाचे असे एकही क्षेत्र दिसत नाही, जिथे गुण नाहीत. म्हणून गुणसंकल्पनेत गुणांची सर्वव्यापकता सांगितली गेली आहे.

वैशेषिक दर्शनात द्रव्याचे परिच्छेदक धर्म गुण, रूप वर्णिले गेले आहेत. ते २४ आहेत – रूप, रस, गंध, स्पर्श, शब्द, इच्छा, परिमाण, पृथकत्व, संयोग, परत्व, अपरत्व, गुरुत्व, द्रवत्व, स्नेह, ज्ञान, संख्या, द्वेष, प्रयत्न, सुख, दु:ख, धर्म, अधर्म आणि संस्कार हे ते गुण होत. या सर्व गुणांचा संबंध अविच्छेदपणे मानवी जीवनाशी असतो. असेच गुण निसर्गातील पंचतत्त्वांचेही असतात. भौतिक म्हणून जे जग आहे, त्या सर्व भौतिक तत्त्वांचेही वेगवेगळे गुण असतात. नुसती माती घेतली तरी ती रंग, गंध, स्थिती भिन्न असते. फळ घेतले, तर रस, गंध, चव, आकार भिन्न असतात.

पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञानात गुणसंकल्पना भिन्न आहे. आपल्याकडे जातिभेद आहेत, तिकडे वंशभेद आहेत. भेदाचा आधार गुण परिच्छेदत्वच (भिन्नत्व) आहे. बौद्ध दर्शनात गुणसमुदाय द्रव्य मानण्यात आला आहे; पण मूळ भाव तोच आहे. आत्मा, परमात्मा स्वतंत्र द्रव्ये होत. वैशेषिक दर्शनात जीवात्म्याचे नित्य, ज्ञान, इच्छा, प्रयत्न इ. गुण सांगितले गेले आहेत. सांख्य दर्शनात विभिन्न गुण आहेत. प्रामुख्याने रज, तम, सत्व गुण चर्चा त्यात येते. सात्त्विक गुण उत्तम, राजस गुण मध्यम आणि तम गुणास अधम मानले आहे. यावरूनही मानवी जीवनातील गुणांचा स्तर व महत्त्व अधोरेखित होते. साहित्यातही गुणचर्चा अनिवार्यपणे प्रगटते. प्रासाद, ओज, माधुर्य गुण चर्चा साहित्य सौंदर्य निश्चित करते, तर क्लिष्टता, पुनरुक्ती, छंदभंग, अश्लीलता साहित्यास अरूचिकारक करते. गुण-दोष चर्चा गुणवर्धनासंदर्भात असते.

आचार्य विनोबा भावे यांच्या ‘मधुकर’ निबंधसंग्रहात एक निबंध आहे. ‘कृष्णभक्तीचा रोग’. त्यात सांगितले गेले आहे की, जगात गुणसंवर्धन व्हावे म्हणून ‘विश्वगुणादर्शचम्पू’ ग्रंथाची निर्मिती केली गेली. तो प्रकाशित झाल्यावर लोक त्यातील गुणांकडे न पाहता, त्यातील दोषांची चर्चा अधिक करत राहिले. हा माणसातील कृष्णभक्तीचा रोग होय. ‘जग हे सुंदर आहे, आणखी सुंदर करूया’ या गीतातील भाव मानवी जीवनाचा आदर्श असायला हवा. दुर्दैवाने लोक गुणप्रशंसेपेक्षा दोषदिग्दर्शनात अधिक रस घेतात. ही मानवी प्रवृत्ती-तिचा निरास व्हायचा तर दुर्गुणांकडे दुर्लक्ष, सद्गुणांची पूजा आणि आचरण, अनुकरणाचा छंद लावून घ्यायला हवा.