स्वतंत्रतेची पहाट ती..
स्वातंत्र्याचे तत्त्व व प्रेरणेने महाराष्ट्रातील ब्राह्मणबहुल मध्यमवर्गावर मोठा प्रभाव टाकला.
महाराष्ट्रधर्माची चर्चा
इतिहासाची कोणत्याही प्रकारची संगती ही, सातत्य व बदलाचा क्रम मांडून वास्तवाबाबतची एक विशिष्ट धारणा रूढ करत असते.
प्रेमकल्पनेची कोंडी
वासाहतिक समक्षतेमधून स्त्री-पुरुष संबंधांच्या व आदर्शाच्या नव्या प्रतिमा नवशिक्षितांसमोर येऊ लागल्या
सार्वजनिकतेचा चव्हाटा
उमेश बगाडे ‘पब्लिक स्फिअर’ किंवा सार्वजनिकतेच्या चव्हाटय़ाचा महाराष्ट्रातील घडता काळ हा वासाहतिक शिक्षण, सुविधा आणि परंपराबद्ध जाणिवा यांचा काळ असल्याने या चव्हाटय़ावरही, समावेशनाऐवजी वगळण्याचे तर्कशास्त्र आपसूकपणे आले.. पण
ख्रिस्ती धर्मातरितांचे विचारविश्व
एकोणिसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपासूनच ख्रिस्ती मिशनऱ्यांनी धर्मप्रसाराचा धडाका सुरू केला
आदर्शचिंतनाची दोन रूपे
आत्मकेंद्री व आत्मसंतुष्ट वृत्ती हे भारतातील पारंपरिक बुद्धिजीवींचे खास वैशिष्टय़ राहिले.
कामगारांचा कळवळा
भारतीय श्रमिकांच्या कष्टाबद्दल व अत्यल्प मजुरीबद्दल सतराव्या शतकात भारतात आलेल्या अ‍ॅबे कॅरे या फ्रेंच प्रवाशाने आश्चर्य व्यक्त केले.
औद्योगिकीकरणाची आस
महाराष्ट्रात उद्योग उभारणीची आस मध्यमवर्गात पहिल्यांदा निर्माण झाली. मात्र त्यामागचा आर्थिक आशय काय होता?
शेतकरीहिताची पाठराखण
सावकार-शेतकरी या विषम संबंधात गरजू व अवलंबित अवस्थेत ढकललेला शूद्र शेतकरी गाई-गुरे, जमीनजुमला गहाण टाकून कर्ज काढत असे.
आत्मचिकित्सा आणि आत्मसमर्थन
कोणतीही ओळख वा अस्मिता घडवण्याच्या प्रक्रियेत संबोधक नामांचा उपयोग केला जात असतो
शूद्रातिशूद्रांच्या वर्ग-सत्त्वाची कोंडी
‘मध्यमवर्गीय’ समाजव्यवहारातून वगळले जाण्याचाच अनुभव आलेल्या नवशिक्षितांनी वगरेन्नतीचा कोणता मार्ग स्वीकारला?
विचारक्रांतीचे स्फुल्लिंग
वर्गीय प्रतिष्ठेचा लाभ होण्याऐवजी जातीय हीनत्वाचा अपमान त्यांना पदरी घ्यावा लागत होता.
शूद्रातिशूद्रांमधील नवशिक्षितांचा उदय
वर्णव्यवस्थेतील या स्वामी-सेवकसदृश संबंधांच्या आधारे जातीसमाजातील शोषण-शासनाच्या सत्तासंबंधांची रचना उभी राहिलेली होती.
अद्भुतकथनाचे तंत्र
पारंपरिक चौकटीत स्त्रीवर्णन करणाऱ्या या लेखनामागे वर्गीय आधुनिकतेची ऐट काम करत होती.
स्त्रीप्रश्नाच्या चर्चेची सुरुवात..
युरोपीय सभ्यतेचे प्रभुत्व प्रस्थापित करण्याच्या योजनेचा भाग म्हणून वसाहतवाद्यांनी स्त्री-प्रश्नाची चर्चा केली
नीतीविचारांची घुसळण
भारतीय जातीसमाजात मुख्यत: जात-लिंगभावाने घडवलेल्या सत्तासंबंधांचा नीतीविचार कार्य करत होता.
प्लेगची साथ आणि मध्यमवर्ग
कुठल्याही रोगाच्या बहुव्यापी साथीत भेदरलेल्या समाजमनातून उमटलेल्या राजकीय-सामाजिक स्पंदनांना वर्षांनुवर्षांच्या मनोघडणीचा आधार असतो.
जातीच्या आत्मकल्पनांचा वसाहतकालीन गुंता
इतिहाससंगतीतून स्व-समुदायाची अस्मिता उभी करणे हे आधुनिकतेचे लक्षण वसाहतकाळात प्रगट झाले.
बुद्धिजीवित्वाचे सातत्य
मध्यमवर्गाने सुरू केलेली ही ज्ञानमीमांसा स्वतंत्र नव्हती. वासाहतिक ज्ञानमीमांसेच्या आश्रयाने ती आकाराला आली होती.
शिक्षित, ज्ञाननिष्ठ की सनातनी, कर्मकांडी?
ग्रामशीच्या मते, ‘‘इतिहासाच्या कालक्रमामध्ये सातत्य टिकवून धरणारा धर्मोपदेशकांचा वर्ग हा पारंपरिक बुद्धिजीवी वर्ग असतो.
द्वंद्वातला आत्मशोध..
एकोणिसाव्या शतकात ‘मध्यमवर्ग’ अशी ओळख घडवताना ‘पाश्चात्त्यीकरण’ व ‘ब्राह्मणीकरण’ या दोन्हींचा आश्रय घेण्यात आला.
महाराष्ट्रातील मध्यम-वर्गीय अस्मिता
बाळशास्त्री जांभेकरांच्या ‘दर्पण’ वर्तमानपत्राने लग्नातील अशा पंक्तिप्रपंचाची नोंद केली आहे.
