नेहमीच बुलबुलांच्या जन्मानंतर नर आणि मादी बुलबुलांचे हावभाव बदललेले दिसतात. त्यांच्या चेहऱ्यांवर चिंता, धावपळ आणि आनंदाचा कल्लोळ दिसतो. अगदी पाच-पाच मिनिटांनी दोघेही आलटूनपालटून खिडकीतून बाहेर जातात आणि पिलांसाठी चोचीत किडे, कसली तरी छोटीशी फळे, मांस असं बरंच काही घेऊन येतात. हे चोचीतून चोचीत भरवत असताना पिले माना उंच करतात तेव्हा त्यांच्या मानेचे तेवढे दर्शन होते; पण हे दृश्य पाहणे फार सुखकारक असते. माता-पिता-पिलांच्या ममतेचा झरा वाहत असतो घरटय़ात. आम्ही राहत असलेल्या उरण-कुंभारवाडा येथील आमच्या घराच्या भवताली अनेक पक्षी येतात. त्यापैकी आमच्याशी ज्यांनी घरोबा केला आहे असे पक्षी म्हणजे बुलबुल. डोक्यावर तुरा, तपकिरी रंग आणि कल्ल्याला असलेला लाल-केशरी रंग असे सुंदर रूप घेतलेल्या पक्ष्याचे रूप शिपायाच्या पोशाखाशी मिळतेजुळते असल्याने याला शिपाई बुलबुल असे म्हणतात. अजून लालबुडय़ा बुलबुलाची जातही असते, पण ते पक्षी झाडांवर रमलेले असतात. मादी शिपाई बुलबुलाला डोहाळे लागले की त्यांचे पंख आमच्या घराकडे फडफडतात. यांचा गळा अगदी गोड असतो. गोड किलबिलाट ऐकायला आला, की समजायचे आता आपल्या झुंबरात घरटं तयार होऊन त्यात नाजूक बुलबुलाट गुंजणार. वर्षांतून तीन वेळा तरी आमच्या हॉलमधील झुंबरावर किंवा आमच्या एकत्र कुटुंब पद्धत असलेल्या घरातील दीर-जावांच्या हॉलमधील झुंबरात आलटूनपालटून ही बाळंतपणे होत असतात. काही महिन्यांपूर्वी अशीच यांची गोड चाहूल आमच्या झुंबरावर लागली आणि म्हटलं, ‘चला, आता आपल्यालाही सज्ज व्हावं लागेल.’ यांच्या बाळंतपणाची काळजी आम्हालाही आमच्या परीने घ्यावी लागते, ती म्हणजे बुलबुलांना फॅनला धडकून दुखापत होऊ नये म्हणून हॉलमधला खिडकीजवळ असलेला फॅन बंद ठेवणं. कारण बुलबुलांचं जोडपं भलंमोठं दार उघड असलं तरी त्यांना प्रवेशासाठी खिडकीच आपलीशी वाटते, त्यामुळे ही खिडकीही दिवसा उघडी राहील याची खबरदारी आम्हाला घ्यावी लागते. झुंबराचे दिवे बंद ठेवावे लागतात. यांचा एक दिवस झुंबरात नक्की कुठल्या ठिकाणी घरटं करायचं हे ठरविण्यात जातो. ते ठरलं की मग घरटय़ाच्या सामानाची जमवाजमव हे जोडपं करू लागतं. सुरुवातीला वाळलेली पाने, कापूस असा बेस आणतात चोचीतून. मग गवताच्या पात्या, काडय़ा असं काय काय सामान आणलं जातं व चोचीने घरटं बांधलं जातं. हे घरटं होईपर्यंत हॉलमध्ये झुंबराखाली त्यांच्या चोचीतून सटकलेली पाने आणि गवताच्या पात्या-काडय़ांचा पसारा दिसू लागतो. त्यांची घरटे विणण्याची कला पाहून त्यांचे करावे तेवढे कौतुक थोडे, असं वाटतं. यांचं घरटं गोल वाटीसारखं असतं. ते गोल करण्यासाठी बुलबुल काडय़ा विणता विणता मध्यभागी बसून पंख फुलवून फडफडवतो व ते घरटं गोल करतो. घरटं विणून झालं की मादी बुलबुल घरटय़ात तळ ठोकून बसते. ती शांत बसलेली असते, तर बुलबुलोबा मधूनमधून घिरटय़ा घालत असतो. पण या वेळी काय झालं, आमच्या झुंबरावर मेहनतीने दोघांनी घरकुल बांधलं आणि आमच्या सफाई कामगाराने साफसफाई करताना थोडं घरटं हलवलं. बुलबुल प्रकरण भारी सोवळ्याचं, त्यांनी लगेच ते घरटं नापसंत केलं आणि यायचे बंद झाले. आम्हा सगळ्यांनाच खूप वाईट वाटलं. बिचाऱ्यांनी एवढय़ा मेहनतीने स्वप्ने उराशी बाळगून ते घर बांधलं असेल आणि जराशाने बिघडवलं. त्यांना कदाचित धोका वाटला असेल; पण दुसऱ्या दिवशी पुन्हा बुलबुलांचा गोड गळा दीर-जाऊच्या हॉलमध्ये कुजबुजू लागला. या हॉलमध्ये गजानन महाराजांच्या तसबिरीच्या छत्रछायेत, दिव्याच्या आधाराने घरटे बनवायला सुरुवात केली. लवकरच घरटं बांधून बुलबुलाने अंडी घालून त्यातून दोन बाळ बुलबुलांचा जन्म झाला आणि घर बुलबुलाटात गजबजून गेलं. नेहमीच बुलबुलांच्या जन्मानंतर नर आणि मादी बुलबुलांचे हावभाव बदललेले दिसतात. त्यांच्या चेहऱ्यांवर चिंता, धावपळ आणि आनंदाचा कल्लोळ दिसतो. अगदी पाच-पाच मिनिटांनी दोघेही आलटूनपालटून खिडकीतून बाहेर जातात आणि पिलांसाठी चोचीत किडे, कसली तरी छोटीशी फळे, मांस असं बरंच काही घेऊन येतात. हे चोचीतून चोचीत भरवत असताना पिले माना उंच करतात तेव्हा त्यांच्या मानेचे तेवढे दर्शन होते; पण हे दृश्य पाहणे फार सुखकारक असते. माता-पिता-पिलांच्या ममतेचा झरा वाहत असतो घरटय़ात. रात्री मादी बुलबुल आपल्या पिलांना पंखांच्या उबेत घेऊन बसते. मग मध्येच बाळांना भूक लागल्यावर घरात फिरते- काही पाखरू वगैरेचा खाऊ आपल्या पिलांसाठी मिळतोय का ते पाहायला. अशा वेळी आम्हालाही खूप सावध राहावे लागते. सगळे फॅन आवर्जून बंद ठेवावे लागतात. असं वाटतं आपलं खाद्य या बाळांना खाता येत असतं तर घरटय़ात दूध, ग्राइप वॉटर, बाळघुटी असं काय काय ठेवता आलं असतं; आणि बाळंतिणीसाठी मेथीचे लाडू, खोबरं-मिऱ्याची चटणी, खजूर देऊन तिचं बाळंतपण साजरं केलं असतं; पण त्यांच्या खाण्यापिण्यात आपण ढवळाढवळ करायची काही सोयच नाही आणि ते स्वत: त्यासाठी समर्थ असतात. सात-आठ दिवसांत बाळे बाळसं धरतात. त्यांना पंख फुटतात आणि त्यांची धडपड चालू होते मोकळ्या निसर्गात भरारी घेण्याची. मातापित्याचं अनुकरण काय किंवा मातापिता आपल्या पिलांना उडायला शिकवतात हे पाहणं फार रोमांचकारी असत. मातापिता बुलबुल बाळांसमोर किंवा उभे राहून स्वत:चे पंख फडफडवून दाखवतात, उडून दाखवतात. त्यांचं अनुकरण पिले करतात. हे करत असताना खालीही पडतात; पण भरारी घेण्याच्या ओढीने परत प्रयत्न करून उडत इकडेतिकडे त्यांना दिशा दिसेल तिथे हॉलभर फिरतात, घरातील वस्तूंवर बसतात. मग माता-पिता बुलबुल त्यांना खिडकीतून आपल्या निसर्गातील झाडाझुडपांतल्या गोकुळाची ओळख करून देतात व त्या दिशेने उडण्याची शिकवण देतात. त्यानुसार आपले घरटे कायमचे रिकामे करून ते कुटुंब आपल्या मुक्त विश्वात भुर्र्र उडून जातात. काही दिवस आम्हाला सुनंसुनं वाटतं, मग रिकामं घरटं आम्ही एखाद्या झाडावर ठेवून देतो. एखाद्या बुलबुलाला परत उपयोगी पडलं तर त्यांना पुन्हा मेहनत नको करायला, अशी स्वत:ची समजूत काढून; पण बुलबुल स्वकष्टाने आपल्या आवडी-सोयीनुसारच दुसरी घरटी बांधतात. इतका त्यांच्यामध्ये जन्मजात असणारा स्वावलंबीपणा व शिस्त पाहून मनातून त्यांना दंडवत घालावासा वाटतो. prajaktaparag.mhatre@gmail.com
