डिजिटल जिंदगी : ट्रोलधाडीचे डंख

डॉ सलील कुलकर्णी यांनी काही दिवसांपूर्वी शेअर केलेल्या त्यांच्या कवितेतले शब्द ट्रोलिंगचं भयानक वास्तव अगदी चपखल व्यक्त करतात.

नवीन डेटा पॅक दे रे, आभाळावर थुंकीन म्हणतो

रोज वेगळं नाव लावून, लपून लपून भुंकीन म्हणतो

खूप सारी जळजळ हवी विचारांची मळमळ हवी

दिशाहीन त्वेष हवा, विनाकारण द्वेष हवा

चालव बोटे धारदार, शब्दांमधून डंख मार

घेरुन घेरुन एखाद्याला वेडा करून टाकीन म्हणतो

नवीन डेटा पॅक दे रे अभाळावर थुंकीन म्हणतो…

फक्त सेलिब्रेटींनाच ट्रोल केले जाते असे नाही. ‘स्वान्त सुखाय’ सोशल मीडियावर अभिव्यक्त होणाऱ्या सर्व सामान्यांनाही ट्रोलिंगला तोंड द्यावं लागतं. सहज म्हणून आपण आपला आवडता नेता किंवा हिरोविषयी लिहावं आणि आपल्याच मित्रायादीतील विरुद्ध विचारसरणीच्या एखाद्याने त्यावर द्वेषपूर्ण टिप्पणी करावी असं बऱ्याचदा घडत असतं. शाळा कॉलेजच्या मित्रांच्या व्हॉटसअप ग्रुपवर एखाद्या विषयावर तावातावाने चर्चा चालू असताना, एखाद्याने वैयक्तिक शेरेबाजी करावी किंवा अपमानकारक बोलावं असाही अनुभव बऱ्याचदा येतो. आपल्या इन्स्टावरच्या रिल्स किंवा फोटोवर शारीरिक ठेवण, रंग, कपडे यांच्यावर कोणीतरी अनावश्यक कमेंट करतं आणि क्षणात आपला मूड जातो. आपल्या मन:स्वास्थ्याला डंख मारणारी ही ट्रोलधाड डिजिटल जीवनातील एक नाव समस्या बनू पाहते आहे.

‘ट्रोल’ या शब्दाचे मूळ युरोपात प्रचलित असणाऱ्या स्कॅन्डिनेव्हियन परीकथेत आहे. या कथेनुसार ट्रोल हे बेढब शरीर आणि मंद बुद्धीचे राक्षस होते. ते सतत भांडण उकरून काढत आणि लोकांना त्रास देत असत. त्यांच्या जाचामुळे लोकांना जगणं कठीण होत असे. सोशल मीडियावर होणाऱ्या त्रासाला ट्रोलिंग हे नाव याच्यामुळेच पडले. या पार्श्वभूमीवर आजच्या काळातले ट्रोलर्स हे परिकथेतील या अल्पबुद्धी आणि भांडकुदळ राक्षसांचे आधुनिक रूप ठरतात.

सोशल मीडियावर, डिजिटल फोरम्सवर किंवा ऑनलाइन चॅटमध्ये एखाद्याचा भावनिक, बौद्धिक, आर्थिक छळ करण्यासाठी जाणीवपूर्वक आणि हेतुपुरस्पर केलेली टिप्पणी म्हणजे ट्रोलिंग अशी ट्रोलिंगची सोपी व्याख्या सांगता येऊ शकते. थट्टामस्करी किंवा टीका आणि ट्रोलिंग यातली सीमारेषा काहीशी अस्पष्ट आहे. एखाद्याने फेसबुकवर एखादी पोस्ट लिहिलेली असो की इंस्टाग्रामवर एखादे रील शूट करून टाकलेले असो, एखाद्या घटनेविषयी मत ट्विट केलेले असो… त्यातला विचार , कृती किंवा आशय आपल्याला नाही पटला तर त्याला ते संयमित शब्दात सांगणे आपल्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा भाग म्हणता येईल. किंवा एखाद्याच्या पोस्टवर गंमत म्हणून साधी मस्करी करणं हे देखील गैर नाही. पण एखाद्याचा अपमान करण्यासाठी किंवा दुखावण्यासाठी हेतुपूर्वक व्यक्त होणं हे मात्र ट्रोलिंग आहे. निखळ मस्करी, मुद्देसूद चर्चा, निकोप टीका आणि द्वेषमूलक ट्रोलिंग यांच्यातल्या फरक अनेकदा लक्षात येत नाही. त्यामुळे बऱ्याचदा आपण नकळत कोणाला ट्रोल करत आहोत आणि त्याचे गंभीर परिणाम त्या व्यक्तीच्या मन:स्वास्थावर होऊ शकतात याची जाणीव नसते. आणि सोशल मीडियावर व्यक्त होताना आपण ट्रोलिंगचे शिकार होतो आहेत हे देखील अनेकांच्या लक्षात येत नाही

जात, धर्म, लिंग , वय , भाषा, प्रदेश अशा वैयक्तिक बाबींवर आधारित शेरेबाजी हे ट्रोलिंगचे एक व्यवच्छेदक लक्षण म्हणता येईल. फेसबुकवर एखाद्याने एखाद्या सामाजिक विषयवार लिहिलं असेल तर त्याच्या आशयावर न बोलता ट्रोलर्स त्या व्यक्तीला लक्ष करतात. ‘आली मोठी स्त्रीवादी’, ‘तू अमुक जातीचा म्हणजे तुझे विचार अमुकच असणार’ अशा काही कमेंट्स करून मानसिक खच्चीकरण केले जाते. बऱ्याचदा व्यक्तीच्या कुटुंबियांनाही टार्गेट केले जाते. ट्रोलर्सची भाषा बऱ्याचदा अवमानकारक आणि आक्षेपार्ह असते. जाणीवपूर्वक अपमान करणं, धमक्या देणं, शिव्या देणं अशा विविध पद्धतीने ट्रोलर्स हल्ला करत असतात. ट्रोलर्स बऱ्याचदा मूळ मुद्द्यापासून विषय जाणूनबुजून भरकटवतात. एखाद्याने पर्यावरण विषयक समस्येवर एखादी पोस्ट लिहिली असेल तर ट्रोलर्स तिथे आधी भ्रष्टाचाराच्या मुद्यावर बोला, अशी अतार्किक कमेंट करतात. एखाद्या मुद्याला तर्कशुद्ध प्रतिवाद करण्यापेक्षा ट्रोलर्सला त्या व्यक्तीला देशद्रोही, अंधभक्त, मनुवादी, पुरोगामी असं एखादं उपहासात्मक विशेषण लावणं सोपं असतं. एकदा का असं लेबल चिकटवलं की मुद्देसूद चर्चा, परस्पर मतांचा आदर, विचारपूर्वक ऐकण्याची तयारी, सुसंवादिता अशा बाबी आपसूकच थांबतात.

आपल्याला ट्रोल करणारी मंडळी बऱ्याचदा आपल्या मित्र यादीतील परिचित-अपरिचित लोक असतात. सेलिब्रेटी किंवा व्यावसायिक ब्रँडच्या बाबतीत अनेक फेक प्रोफाईल्स झुंडीने ट्रोलहल्ला चढवतात.

‘बॅड क्लाउन्स’ या आपल्या पुस्तकात संशोधक बेन रॅडफर्ड यांनी इंटरनेटवरील ट्रोल्सची तुलना स्वत:चा चेहरा लपवून , मुद्दाम दुसऱ्याला त्रास देत त्याचा आंनद घेणाऱ्या दुष्ट जोकरशी केली आहे. रॅडफर्ड यांच्या मते, ट्रोल्सना चर्चेत भाग घेणे किंवा आपले मत मांडणे महत्त्वाचे नसते, त्यांना फक्त गोंधळ माजवायचा असतो आणि दुसऱ्यांच्या भावना दुखावून त्यातून मजा घ्यायची असते. ते म्हणतात की ट्रोल्ससाठी दुसऱ्यांची अस्वस्थता म्हणजेच करमणूक असते.

एखादी व्यक्ती ट्रोलिंग का करते, या प्रश्नाला अनेक उत्तरे असू शकतात. आर्थिक मोबदल्यात व्यावसायिक ट्रोलिंग करणारे सोडले तर बाकीच्या ट्रोलिंगमागे काही मनोसामाजिक कारणे असण्याची शक्यता असते. ‘डायग्नोस्टिक अँड स्टॅटिस्टिकल मॅन्युअल ऑफ मेंटल डिसऑर्डर्स’मध्ये ट्रोलिंगचा समावेश मानसिक विकार म्हणून केला गेला नाही, पण काही मानसशास्त्रत्त तज्ज्ञांच्या मते ट्रोलिंग ही मानसिक विकृती नसली, तरी ती गंभीर सामाजिक आणि मानसिक लक्षणांचे प्रतिबिंब असू शकते. संशोधनातून असे दिसून आले आहे की ट्रोलिंग करणाऱ्यांमध्ये सॅडिझम (इतरांना त्रास देण्यात आनंद घेणे), सायकोपथी (संवेदनशीलतेचा अभाव), मॅकियाव्हेलिअनिज्म (इतरांना फसवण्याची प्रवृत्ती), नार्सिसिझम (स्वत:ला श्रेष्ठ समजणे) अशा काही ठरावीक मानसिक प्रवृत्ती किंवा व्यक्तिमत्त्व गुण आढळतात.

कोर्नेल विद्यापीठातील संशोधकांनी केलेल्या अभ्यासानुसार, ट्रोल्स हे बहुतेक वेळा सामान्य लोक असून त्यांचे ट्रोलिंग ही बऱ्याचदा परिस्थितीजन्य प्रतिक्रिया असते. वड्याचे तेल वांग्यावर काढत काही मंडळी इतर ठिकाणचा राग सोशल मीडियावर व्यक्त होऊन काढतात. दैनंदिन आयुष्यातील अपयश, असमाधान, कामाचा ताण, नातेसंबंधांतील अडथळे यामुळे निर्माण झालेलं नैराश्य ट्रोलिंगमध्ये व्यक्त होतं. सेलेब्रेटींना ट्रोल करण्यामागे बऱ्याचदा त्यांच्याविषयी असणारी असूया कारणीभूत असते. काहीजण फक्त लक्ष वेधून घेण्यासाठी वादग्रस्त कमेंट करतात. बऱ्याचदा न्यूनगंडातून इतरांची टिंगल करून स्वत:चं महत्त्व वाढवण्याचा प्रयत्ना केला जातो. यातून परदेशात नोकरी लागलेल्या मित्राच्या पोस्टवर ‘परदेशात गेलं म्हणजे मोठा झाला का? देशासाठी काही करायला शिकलात का?’अशा कमेंट्स येतात. आपलं कोणी ऐकत नाही, आपण महत्त्वाचे नाही असं वाटणाऱ्यांना ट्रोलिंग ही आपलं अस्तित्व दाखवण्याची संधी वाटते. तर काहीवेळा मला सगळ्यातलं सगळं कळतं या छद्मा बुद्धिवादातून बरेचजण प्रत्येक विषयातल्या चुका दाखवण्याच्या नादात ट्रोलिंग करतात. काही वेळा लोक विशिष्ट राजकीय, धार्मिक, भाषिक गटाशी इतके एकरूप होतात की त्या गटाबद्दल काहीही नकारात्मक ऐकले की ते आक्रमक होतात आणि अतार्किक ट्रोलिंग सुरु करतात.

अनेक अभ्यासकांच्या मते कमी किमतीत आणि सहज उपलब्ध असणारे इंटरनेट, सोशल मीडियावर खाते उघडण्याचौ सुलभता, ऑनलाईन वर्तनांविषयी फार कठोर कायद्यांचा अभाव यातून ट्रोलिंगची प्रवृत्ती वाढते आहे.

ट्रोलर्सला मस्त वाटणारी ही फीलिंग एखाद्याचं आयुष्य नष्ट करू शकते. सहज भिरकावलेला ट्रोलिंगचा दगड स्क्रीन भेदून समोरच्याच्या व्यक्तिमत्वावर आघात करत असतो. ट्रोलिंगबाधित व्यक्तीला नैराश्य, चिंता, आत्मविश्वास कमी होणे, न्यूनगंड असे मानसिक त्रास होऊ शकतात. अनेक महिलांना ट्रोलिंगच्या माध्यमातून आक्षेपार्ह कमेंट्सला तोंड द्यावे लागते. यातून काही लिहून ट्रोलिंग होण्यापेक्षा व्यक्त न होणेच बरे असे त्यांना वाटू शकते. हा मानसिक दबाव तीव्र होऊन सोशल मीडियाला कायमचा रामराम ठोकणे किंवा आत्महत्येसारखे टोकाचे पाऊल देखील उचलले जाऊ शकते. बऱ्याचदा ट्रोलिंगमुळे एखादे ‘लेबल’ लावले जाते आणि त्यातून सामाजिक बहिष्कार, एकटेपणा आणि नातेसंबंधांमध्ये दुरावा निर्माण होऊ शकतो. ट्रोलिंगचे सामाजिक परिणामही जाणवू शकतात. विशिष्ट धार्मिक, राजकीय, सामाजिक, भाषिक ओळख असणाऱ्या एखाद्या व्यक्ती समुदायाला खलनायक ठरवले जाऊ शकते. ही बाब सामाजिक ऐक्याच्या दृष्टीने धोक्याची ठरते . एखाद्या ब्रँड किंवा व्यक्तीला टार्गेट केल्याने त्यांच्या व्यवसायावर परिणाम होत आर्थिक फटका बसण्याची शक्यता असते. यामुळे सोशल मीडियावर वावरताना आपणही नकळत ट्रोलर बनत नाही ना, याचं भान ठेवणं अत्यावश्यक ठरतं.

आपण ट्रोलिंगची शिकार होऊ नये यासाठी राहणेही अगत्याचे ठरते. फेक वाटणारे अकाउंट, अनोळखी व्यक्ती यांना मित्रयादीत शिरू न देणे, आपल्या सोशल मीडियाची प्रायव्हसी सेटिंग्ज योग्य प्रकारे तपासणे, अनोळखी व्यक्तींच्या पोस्टवर किंवा कुठल्यातरी पेजवर भारंभार कमेंट्स टाळणे असे काही प्रतिबंधात्मक उपाय ट्रोलिंगची शक्यता कमी करू शकतात. तरीही सौम्य ट्रोलिंग होत असल्यास दुर्लक्ष करणे योग्य ठरते. ट्रोल्सचा उद्देशच आपल्याला मानसिक त्रास व्हावा आणि यातून आपण भावनिक प्रतिक्रिया द्याव्यात, हा असल्याने इग्नोरास्त्रत्त वापरल्यास ट्रोलर्स निष्प्रभ होऊ शकतात. तरीही ट्रोलिंग चालू राहिल्यास ब्लॉक करणे योग्य ठरते. एखाद्या पोस्टमध्ये, मेसेजमध्ये किंवा कमेंटमध्ये अपमानास्पद भाषा, धमक्या, जाती, धर्म, लिंग यावर आधारित द्वेषयुक्त टिप्पणी असे काही आढळले तर सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मला त्याविषयी रिपोर्ट करता येते. प्लॅटफॉर्मची मॉडरेशन टीम ही तक्रार तपासते.

यात सत्यता आढळल्यास ती पोस्ट हटवली जाते किंवा त्या खात्यावर कारवाई होते. काही वेळा ट्रोलिंगचा त्रास इतका गंभीर असतो की फक्त ‘Report Abuse’ करून थांबणं पुरेसं नसतं. अशा वेळी सायबर क्राइम सेलमध्ये किंवा स्थानिक पोलिसांकडे तक्रार दाखल करणं आवश्यक ठरतं. ट्रोलिंगसाठी भारतात स्वतंत्र कायदा नसला तरी, माहिती तंत्रज्ञान कायदा, २००० आणि भारतीय न्याय संहितेमधील धमकी, बदनामी, लैंगिक छळ, खाजगी माहितीचा गैरवापर यासंबंधीची अनेक कलमे ऑनलाइन ट्रोलिंगशी संबंधित गुन्ह्यांवर लागू होतात. ट्रोलिंगची पातळी आणि त्यावरील उपाय काहीही असो , आपल्या मानसिक आरोग्यावर परिणाम होऊ न देणे महत्वाचे ठरते. अशा प्रसंगांना सामोरे जाणाऱ्या व्यक्तींनी गरज असेल तर समुपदेशन, मानसोपचार तज्ज्ञांचा सल्ला घेतला पाहिजे.

जबाबदारीने व्यक्त होणे, संयम राखणे आणि संवादासाठी जागा ठेवणे ही आता केवळ शहाणपणाची बाब नाही, तर काळाची गरज आहे. भारतीय संविधानाने आपल्याला अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अधिकार दिला आहे. प्रत्येकाला आपले विचार, भावना आणि कल्पना व्यक्त करण्याचे स्वातंत्र्य आहे. पण याच सोबत संविधानाने आपल्याला काही कर्तव्येही सोपवलेली आहेत. इतरांच्या भावनांचा आदर ठेवणे, सामाजिक सलोखा टिकवून ठेवणे आणि इतरांच्या हक्कांची पायमल्ली न करणे ही आपली जबाबदारी आहे. सोशल मीडियावर पडणाऱ्या प्रत्येक शब्दापूर्वी ही जबाबदारीची जाणीव मनाशी घोळवली जावी.

घासावा शब्द, तासावा शब्द, तोलावा शब्द , बोलण्या पूर्वी,

कोणाचेही वर्म, व्यंग आणि बिंग, जातपात धर्म काढूच नये

viva@expressindia.com