लळा आगला असा की : घराभोवतीचा पक्ष्यांचा किलबिलाट

सकाळी पाहिले की पक्षी या झाडावरून त्या झाडावर बागडत असतात. काही पक्षी कोवळ्या किरणांच्या उबेत फांद्यांवर आरामात पहुडलेले असतात, तर काही स्वत:ची साफसफाई करत असतात. कुणी दाण्या-पाण्याची सोय करण्यात गुंग असतात तर कुणी मस्ती करण्यात दंग असतात. पक्ष्यांचे निरीक्षण करताना बऱ्याच गमतीजमती अनुभवता येतात.

आमच्या बागेतील जाम, चिकू, आंबा, पेरू, तुती अशा फळझाडांवर पक्ष्यांचेच राज्य असते. पाऊण भाग त्यांचा तर पाव भाग आमचा असतो. सकाळी खारुताईंचा ग्रुप आणि पोपटांचा थवा जामांवर पोपटपंची करत फळांची मेजवानी लुटत असतात. प्राजक्ताचा सडा पडावा तसा जामचा सडा पडतो या फौजेमुळे. रात्रीही पाकोळ्या, वटवाघळांची झुंड येऊन जाते. सातभाई तर भाई नावाला जागत सात-आठ जणांची गँग आंब्याच्या झाडावर मोहोर, कैरीच्या दिवसांत धाड टाकतात. पक्ष्यांना त्यांचं अन्न, निवारा मिळतो याचे आम्हाला समाधान मिळते. घरातील कोणीही फळांवर तुटून पडलेल्या पक्ष्यांना हाश हुश करून पिटाळून लावत नाहीत. कारण निसर्गाने त्यांच्यासाठी ठेवलेला तो वाटा आहे हे सगळ्यांना माहीत आहे.

झाडांना पाणी घालण्यासाठी आम्ही पाइप लावतो. कधी एखादा लिक होऊन त्यातून फवारा उडत असेल तर सर कारंज्यात बुलबुल, दयाळ पक्षी शॉवर बाथ घेतात. ही गंमत पाहताना गारेगार वाटते. कावळेही नळावर बसून नळातून ठिबकणारे थेंब प्राशन करतात. आम्ही उन्हाळ्यात पक्ष्यांसाठी बागेत आणि टेरेसवरही पाणी ठेवतो पसरट भांडय़ांमध्ये; जेणेकरून पक्षी तहानलेले राहू नयेत. या कामात पुतण्या अभिषेक आणि माझ्या मुली श्रावणी, राधा अग्रेसर असतात.

मी हौशी फोटोग्राफर आहे. या पक्ष्यांनी माझ्या फोटोग्राफीच्या छंदाला अधिक प्रोत्साहन दिले आहे. साळुंखी, दयाळ, सूर्यपक्षी, कावळे, बुलबुल, भारद्वाज, खंडय़ा हे नियमित दिसणारे पक्षी. बाकी पक्षी अधुनमधून हजेरी लावतात. वारंवार या पक्ष्यांचे निरीक्षण केल्याने मला या सगळ्याच पक्ष्यांचा लळा लागला आहे. या पक्ष्यांनाही माझी इतकी सवय झाली आहे की ते मला पोज देतात असे वाटते. कारण बरेचदा त्यांची नजरही माझ्या म्हणजे कॅमेऱ्याच्या डोळ्यात असते. फोटो काढताना त्यांचे हावभावही ओळखीचे वाटतात. कधी त्यांच्या चेहऱ्यावरही नक्की काय करतेय हे कुतूहल असते, कधी तुला काय करायचे ते कर आम्ही आमचे काम करतो असा बेफिकीरपणा तर सूर्यपक्षी, शिंपी, नाचरा असे काही पक्षी मला अजिबात वेळ नाहीच्या तोऱ्यात या फांदीवरून त्या फांदीवर तुरुतुरू उडतच असतात.

पक्ष्यांच्या वेगवेगळ्या बदलणाऱ्या आवाजावरून त्यांचे मूड टिपता येतात. भारद्वाज सकाळी अशा आवाजात बोलतात की जणू शंखध्वनी फुंकला जातोय असा त्यांचा आवाज घुमतो. दयाळ कोणाच्या अध्यात ना मध्यात असे शांतपणे गोड गळ्याने बागडत असतात. कोकीळ पक्ष्यांची कुहू कुहू कधी शांतपणे तान लावून असते तर कधी अगदी घाईगडबडीत असल्यासारखी. खंडय़ाची ललकारी तो कुठे उडतोय हे लगेच सूचीत करते. बुलबुलची कुजबुज पण गोड असते. शिंपी पक्ष्याची च्युईट च्युईट विशिष्ट लयीत लक्ष वेधत असते. तांबट आपल्या तांबट कामाच्या चुबुक चुबुक आवाजासोबत लपंडाव खेळत असतो. हा कुठे बसलेला आहे ते दिसणं फार मुश्कील. आवाज स्पष्ट खणखणीत असतो, पण पानांचाच हिरवा रंग आणि छोटा आकार त्यात अतिशय चपळ असल्याने हा एका जागी स्थिर नसतो.

आमच्या आंब्याच्या एका झाडावरील ढोलींमध्ये साळुंख्यांची वस्ती आहे. या समूहातच असतात, त्यामुळे यांचे एकमेकांशी न पटून वादावादी होत असते. यांची आवाज चढवून कचकच भांडणे चालू असतात. भांडणाची कारणे बऱ्याचदा ढोलीतील एखादा कपडय़ाचा तुकडा, गवत अशीच काहीतरी वाटतात. बरं नुसत्या भांडून या शांत बसत नाहीत तर एकमेकांना जमिनीवर लोळवत कुस्ती खेळतात. साळुंख्या इतर पक्ष्यांपेक्षा जास्त धीट असतात हे जेव्हा त्यांच्यावर संकट येते तेव्हा प्रत्यक्षात दिसते. पक्ष्यांप्रमाणेच सापांच्याही काही जाती आमच्याकडे फिरत असतात. त्यातील धामण ही सरळ झाडावर चढून या पक्ष्यांच्या ढोलीत, घरटय़ांमध्ये घुसून त्यातली अंडी, पिले फस्त करण्याच्या हेतूने झाडावर चढतात. धामण किंवा कोणताही साप दिसला की कावळे, पोपट, खारी आणि साळुंख्या यांचा एकच आरडाओरडा चालू होतो. त्यात साळुंख्यांचा अगदी गळ्यातून चिरकलेला मोठा आवाज येतो. त्या अशा ओरडल्या की साप आला हे आम्हाला समजते. इतर पक्षी फक्त सापाच्या आसपास ओरडत असतात पण साळुंख्या मात्र तडक सापांवर वार करतात. त्यांच्यातली माता धाडसी वृत्ती घेऊन अंडी-पिल्लांचे संरक्षण करण्यासाठी स्वत:चा बचाव करत सापाला टोचतात. सापही साळुंख्यांपासून लपण्याच्या प्रयत्नात असतो. कधी कधी तो टोचण्यामुळे जखमीही होतो. कधी साप जिंकतो तर कधी साळुंख्या हे थरार नाटय़ बरेचदा चालू असते. एकदा सापाने साळुंखीला आख्खी गिळताना आम्ही पाहिलं आणि आम्ही दोन दिवस झोपू शकलो नाही इतका अस्वस्थपणा आला होता.

बुलबुलांचे आणि आमचे काही वर्षांपासून घट्ट नाते झाले आहे. आमच्या घरात सुरक्षित वाटते, या माणसांकडून काही आपल्याला धोका नाही म्हणून आमच्या घरातील झुंबरावर गेली ७-८ वर्षे नियमित बुलबुल पक्षी घरटे बांधून बाळंतपणे करतात. जणू माहेरीच येतात बाळंतपणाला. त्यांची घरटे विणण्याची धडपण, कलाकुसर, एकमेकांची साथ, बाळ जन्मल्यावरची त्यांची अति दक्षतेतील लगबग थक्क करणारी असते. आमच्या घरात ते बुलबुल दाम्पत्य नवीन जीव जन्माला देऊन उडायला शिकतात, खायला शिकतात याचा आनंद आम्हा घरातल्या सगळ्यांनाच होतो.

पावसाळ्यात आमच्या आवारात शेतातील पाणी जाण्यासाठी एक ओढा आहे. या ओढय़ात डिसेंबपर्यंत काही प्रमाणात पाणी असते. त्यामुळे पाणकोंबडय़ा आमच्या घराच्या मागील बाजूच्या झाडांवर गुण्यागोविंदाने राहतात. या पाणकोंबडय़ा सूर्य उगवताच आमच्या घराभोवती गोल प्रदक्षिणा घालत आपले भक्ष्य शोधत फिरतात. या फिरताना अशा तोऱ्यात फिरतात की जणू काही कॅटवॉकच करत आहेत. पण यांना जेव्हा पिले होतात तेव्हा त्यांच्यातील मातृत्वामुळे त्या पिलांसोबत त्यांचे रक्षण करत सावधगिरीने चालतात. यांची पिले म्हणजे जणू काळा कापसाचा गोळाच. या कधी लांब गेलेल्या दिसल्या नाहीत. त्यांच्या तेवढय़ा ठरलेल्या परिसरातच या फिरतात.

सकाळी खंडय़ा नेहमी करंज्याच्या झाडाच्या एका फांदीवर बसलेला असतो. रोज तीच फांदी आणि तीच जागा याचे मला आश्चर्य वाटायचे. नंतर अंदाज लावला तो त्यावेळी येणार ऊन अंगावर घेण्यासाठी येत असावा. यावेळी आपले भक्ष्यही तो शोधत असतो. जेव्हा ओढय़ात पाणी असते तेव्हा ओढय़ालगतच्या झाडावर हा डोळ्याचे गळ लावूनच जणू बसलेला असतो. पाण्यातले मासे, किडे याचे खाद्य ठरलेले आहेच. ओढय़ातले पाणी संपले तरी खंडय़ाची रोज फेरी असतेच झाडावर. आमच्या घराभोवतालच्या इतर झाडांवरही हा मुक्त विहार करत असतो.

या झाडावरून त्या झाडावर बागडून लक्ष वेधून घेणारा हळद्या हा मात्र आमच्यासाठी सेलिब्रेटी असतो. हा मधूनच कधीतरी दिसतो. पण आला की आपलाच वाटतो. पिवळा धमक रंग व त्या पिवळ्यावर तितकाच शोभणारा भडक काळा रंग पंखांवर असणारा, लाल-गुलाबी सुबक चोच, पाणीदार डोळ्यांचा लावण्यवान असा हळद्या जणू पक्ष्यांतील हिरोच. पहिला मी फोटो काढायचे तेव्हा हा घाबरून उडायचा. मग त्याला हळूहळू सवय झाली आणि आता तो जणू नटूनथटून येऊनच फोटो काढून देत असतो.

कोकीळ/कोकिळा आणि भारद्वाजदेखील आता जवळ गेले तरी उडून जात नाहीत. माणसाळल्याप्रमाणेच राहतात. कोकीळ तर ४-५ च्या थव्याने एका झाडावर असतात. कोकीळ गुंजन सुरू झाले की परिसर मंत्रमुग्ध होतो. कोकीळ-कोकिळा यांची विणीच्या हंगामातली अंडी कावळ्याच्या घरात घालण्यासाठीचे युक्तिवादही मला झाडावर पाहायला मिळाले आहेत.

सकाळी किचनमध्ये असते तेव्हा किचनच्या खिडकीसमोर असलेल्या पेरू-चिकूच्या झाडावर हमखास स्वर्गीय नर्तक काही दिवसांपूर्वी यायचा. माझ्या स्वयंपाक करण्याची गडबड तर याची भक्ष्य पकडण्याची. हा एकटाच दिसल्याने खूप अप्रूप वाटायचं. हाही पक्षी दिसायला सुंदर. रंग चॉकलेटी आणि डोके काळे, डोळे चमकदार, लांब शेपूट आणि डोक्यावर तुरा असा रुबाबशीर पक्षी. मध्येच गॅस बंद करून याचे फोटो काढण्याची माझी लगबग चालू व्हायची. सध्या तो दिसत नाही. पण काही दिवस फिरतीला जाऊन परत आपल्या आवडत्या ठिकाणी येतात हे पक्षी.

धनेश जेव्हा प्रथम दिसला तेव्हा एवढा मोठा पक्षी आपल्याकडे येतो याचे खूप कुतूहल वाटलेले. आम्ही लक्ष ठेवायचो. त्याचा किंकाळल्यासारखा मोठा आवाज त्याची दिशा लगेच दाखवतो. आमच्या आंब्याचे जे ढोलीचे झाड आहे त्यावर हे धनेश आले की साळुंखी आणि पिंगळ्यांची आरडाओरड चालू होते. आमच्या कबिल्यात यायचे नाही असे हे पक्षी धनेशला बजावत असतात. हळूहळू धनेशची जोडी दिसू लागली. आता ४-५ धनेश येतात आणि किलकिलत फिरत असतात.

ढोलीत वास्तव्य असणारे पिंगळे सूर्योदयालाच झाडांच्या फांद्यांवर येतात आणि त्यांच्या पकाक पकाक आवाजात कुजबुज चालू करतात. आई-बाबा आणि पिले असे कुटुंब फांद्यांवर एकमेकांवरील प्रेम आणि लाडिक रागाचे चाळे करण्यात दंग असतात. बाळांना रागे भरणे, पंखात घेणे, बाळांनी लाडात येणे हे वात्सल्य प्रेम पाहताना मन पाझरते. हे फोटो काढताना अनेक हावभाव व्यक्त करतात हे त्यांच्या फोटोवरून स्पष्ट दिसते. आणि कितीही वेळ फोटो काढले तरी ते न कंटाळता तितक्याच नवलाईने माझ्याकडे पाहात असतात.

पाऊस चालू झाला की काही पाहुणे पक्षीही आमच्या परिसरात पाहुणचाराला येतात. जोरदार सरींनी शेते भरली की आमच्या कुंपणाच्या बाहेर एक पडीक शेत आहे त्यात पाणी साचते व उधाण आले की यात मासेही येतात. सर शेतात हेरॉन (बगळे) जातीचे काही पक्षी माशांवर ताव मारायला येतात. त्यात एक चित्रबलाक येतो. पांढरे-सोनेरी बगळे व नाइट हेरॉन येतात. नाइट हेरॉनने तर गेले दोन वर्षे आपली वस्तीच केली आहे या शेतात एका करंज्याच्या मोठय़ा झाडावर. दोन-तीन जोडपी इथे राहतात आता कायमची. साधारण ऑगस्टमध्ये आमच्या कुंपणाशेजारच्या आवारातील मोकळ्या जागेत गवत वाढले की त्यावर कीटक येतात. या कीटकांचा आस्वाद घेण्यासाठी वेडे राघू आणि ठिपकेवाल्या मुनीया या सुंदर पक्ष्यांचे आगमन होते. वेडे राघू घिरटय़ा घालून अचूक भक्ष्य पकडतात ती कसब वाखाणण्याजोगी असते. होलाही याच दिवसांत दिसतात आमच्याकडे. गवतावरील कीटक खाणाऱ्या पक्ष्यांचे विजेच्या तारेवर पावसाळी स्नेहसंमेलन भरते. तुम्हाला खरे नाही वाटणार पण या संमेलनात वेडे राघू, मुनिया, खाटीक, साळुंखी, बुलबुल, खंडय़ा हे चक्क एकत्र एका तारेवर हितगुज करत असतात. हे संमेलन पाहताना जे समाधान वाटते ते शब्दात सांगणे कठीण आहे. पक्षी एकात्मता पाहून मनात पक्ष्यांबद्दलचा आदर दुणावतो. प्रत्येक पक्षाच्या वेगवेगळ्या लकबींमधून काही बोध घ्यावा असे यांचे वर्तन मनाला भिडते.

prajaktaparag.mhatre@gmail.com