सायबेरियन क्रौंच (Siberian Crane/Grus leucogeranus) हा भारतात सापडणाऱ्या अति संकटग्रस्त पक्ष्यांपैकी एक होय. पालास नावाच्या पक्षी-शास्त्रज्ञाने १७७३ साली हा पक्षी जगासमोर आणला. पण पालासने हा पक्षी शोधण्यापूर्वी सुमारे १४८ वर्षे भारतातील लोकांना हा पक्षी ज्ञात होता. जहांगीर बादशहाच्या दरबारातील प्रसिद्ध चित्रकार उस्ताद मन्सूर यांनी १६२५ साली या क्रौंचाचे चित्र काढून वर्णन केले होते. या पक्ष्याचे प्रमुख वैशिष्टय़ म्हणजे याच्या शरीराचा शुभ्र पांढरा रंग आणि डोक्याजवळ लाल रंगाचा पट्टा व पाय. त्याला क्रौंच प्रजातीतील सर्वात सुंदर क्रौंचाचे स्थान देतात. याचे दुसरे वैशिष्टय़ म्हणजे याचे नर-मादी एकमेकांशी आयुष्यभर एकनिष्ठ राहतात.
हा पक्षी प्रामुख्याने आक्र्टिक रशिया, याकुशिया आणि पश्चिम सैबेरिया येथे आढळतो. आजमितीस यांचे दोन समुदाय अस्तित्वात आहेत. एक रशियाच्या पश्चिमेला व एक पूर्वेला आढळतो. पूर्वेकडील क्रौंच चीनमध्ये स्थलांतर करीत, तर पश्चिमेकडील क्रौंच इराण आणि भारतात स्थलांतर करीत. हा पक्षी प्रामुख्याने मोठय़ा पाणथळ प्रदेशातील पाणवनस्पतींनी भरलेल्या दलदलीमध्ये वावरतो. हा मिश्र आहारी असल्यामुळे प्राणी आणि वनस्पती दोन्हीही खातो. स्थलांतराआधी हे प्रामुख्याने छोटे प्राणी, कीटक वगैरे खातात. याचे कारण कदाचित तिथे पडणारी थंडी आणि स्थलांतरासाठी लागणारी ऊर्जा असावी. पण स्थलांतरित प्रदेशात आल्यावर मात्र हे प्रामुख्याने पाणवनस्पतीच खातात. काही प्राणीसंग्रहालयात पाळलेले क्रौंच, कीटक खाताना आढळले आहेत. मजेची गोष्ट म्हणजे खाल्लेले अन्न बारीक करण्यासाठी अधूनमधून हे छोटे दगडगोटेही खातात.
हे क्रौंच विणीच्या हंगामात त्यांच्या हद्दी प्रस्थापित करतात व दुसऱ्या पक्ष्यांना तिथे येऊ  देत नाहीत. दलदलीतील पाणवनस्पती गोळा करून त्याच्या ढिगाऱ्यावर खळगे करून मादी त्यात दोन अंडी घालते. मादी अंडी उबवत असताना नर हा मादी व घरटय़ाचे संरक्षण करतो. दोनपैकी एकच पिल्लू जगते. या जगलेल्या पिल्लांपैकी फक्त १० टक्के पिल्ले प्रौढावस्थेपर्यंत पोहोचतात, हा यांच्या संवर्धनातील सर्वात मोठा अडथळा ठरला आहे.            
हे पक्षी स्थलांतर करून भारतात ऑक्टोबरच्या शेवटी येत असत आणि मार्चच्या शेवटी किंवा एप्रिलच्या सुरुवातीला परतीचा प्रवास करत. ते पूर्वेकडे बिहापर्यंत, तर दक्षिणेकडे नागपूपर्यंत सापडल्याच्या नोंदी आहेत. मॅकमास्टर या ब्रिटिश अधिकाऱ्याने १८७१ च्या सुमारास नागपूरजवळ हा पक्षी मारल्याची एक नोंद आहे. पूर्वी जेव्हा हे पक्षी भारतात स्थलांतर करून येत असत, तेव्हा उत्तर भारतातील ठरावीक पाणथळ जागांवर दिसत. ही ठरावीक ठिकाणे म्हणजे राजस्थानातील केवलदेव राष्ट्रीय उद्यान, उत्तर प्रदेशातील प्यागपूर आणि दिल्लीजवळील नजफगड येथील मोठय़ा पाणथळ जागा. यांच्या स्थलांतराचे आणखी एक वैशिष्टय़ म्हणजे सर्व क्रौंच प्रजातीमध्ये सर्वात दूर व सर्वात उंच स्थलांतर करण्याची त्यांची क्षमता. हे स्थलांतरा दरम्यान जवळपास १६००० कि.मी.चा प्रवास करतात. तसेच या पक्ष्यांना हिमाचल प्रदेश येथील चंबा यथे सुमारे १२ हजार फूट उंचीवरून हिमालय पार करताना पाहिले गेले आहे. २०१० सालच्या एका अभ्यासानुसार यांची संख्या जगभरात केवळ ३२०० इतकीच उरली आहे. पश्चिमेकडील समुदायात आता फक्त दहा क्रौंच शिल्लक आहेत, बाकीचे पक्षी हे पूर्वेकडील समुदायात आहेत. पूर्वेकडील समुदायातील जवळपास ९५ टक्के पक्षी चीनमधील पोयांग सरोवराच्या आसपासच्या  दलदलीत स्थलांतर करतात. दुर्दैवाने चीनमधील महत्त्वाकांक्षी थ्री-गोर्जेस धरणामुळे त्यांचा हा अधिवास आता धोक्यात आला आहे. यांच्या खालावत चाललेल्या संख्येला मुख्य कारण म्हणजे यांचा नष्ट होत चाललेला अधिवास. पाणथळ जागांचे शेतीत केले जाणारे परिवर्तन, शेतीसाठी होणारा पाण्याचा वारेमाप वापर आणि पाणथळ जागांचे प्रदूषण ही यामागची प्रमुख कारणे आहेत. पण यापूर्वीच या पक्ष्यांची संख्या कमी व्हायला सुरुवात झाली होती. याचे मुख्य कारण म्हणजे त्यांची झालेली अपरिमित शिकार. हे पक्षी स्थलांतर करताना अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, कझागिस्तान अशा भागांतून प्रवास करत. येथील सामाजिक आणि राजकीय परिस्थिती नेहमीच संघर्षमय होती. त्यामुळे यांची शिकार थांबविण्यात आणि संवर्धनाचे काम करण्यात बऱ्याच अडचणी आल्या. भारतात येणारे पक्षी अफगाणिस्तान आणि पाकिस्तानमार्गे येत. या मार्गावर त्यांची मोठय़ा प्रमाणावर शिकार झाली असावी. १९ व्या शतकात हे क्रौंच भारतात मोठय़ा संख्येने पाहायला मिळत. पण हळूहळू त्यांची संख्या कमी होत गेली. १९७४ मध्ये भरतपूरच्या केवलदेव राष्ट्रीय उद्यनात ७४ क्रौंच दिसले होते. १९९२ साली याची एकच जोडी दिसली. आणि शेवटचा क्रौंच २००२ साली पाहण्यात आला. त्यानंतर एकही वन्य सायबेरियन क्रौंच इथे दिसलेला नाही.      
या क्रौंच पक्ष्यांचा पश्चिमेकडील समुदाय वाचविण्यासाठी बरेच प्रयत्न करण्यात आले. सॅटेलाइट टेलीमेट्रीच्या (पक्ष्याच्या पाठीवर बसविण्यात येणारे एक यंत्र) सहाय्याने या पक्ष्यांच्या जाण्या-येण्याचे मार्ग आणि मुक्कामाची  ठिकाणे शोधण्यात आली. या जागांच्या संवर्धनासाठी विशेष प्रयत्न करण्यात आले. त्याचप्रमाणे वन्य क्रौंच पक्ष्यांची अंडी कृत्रिमरीत्या उबवून, तयार झालेली पिल्ले वाढवून निसर्गात सोडण्यात आली. अशा प्रकारचा एक प्रयोग भारतातदेखील करण्यात आला. याकुशियामधून आणलेले एक पिल्लू भरतपूरच्या केवलदेव राष्ट्रीय उद्यानात ठेवण्यात आले. अपेक्षा अशी होती, की हे पिल्लू सामान्य क्रौंच पक्ष्यांसोबत याकुशियाला परतेल पण दुर्दैवाने असे घडले नाही. त्यामुळे हा पक्षी आता भारतात परत पाहायला मिळण्याची शक्यता संपुष्टात आली आहे. इराणमध्ये मात्र अजूनही प्रयत्न चालू आहेत, इथे स्थलांतर करून येणाऱ्या थव्यातील एका पक्ष्याला ‘ओमिड’ असे नाव देण्यात आले आहे; ओमिडचा अर्थ आहे ‘आशा’. हा थवा पश्चिमेकडील समुदायाची शेवटची आशा आहे. असाच आशेचा अजून एक किरण म्हणजे पूर्वेकडील क्रौंच समुदायाला वाचविण्यासाठी चाललेले भागीरथ प्रयत्न. रशिया, मंगोलिया आणि चीन या देशांच्या संयुक्त प्रयत्नांनी या पक्ष्याचा अधिवास वाचविण्याचे कार्य सुरू आहे आणि काही अंशी त्याला यशही येत आहे.      
रशियातील याकुत जमातीचे लोक निसर्गाला फार पवित्र मानतात. त्यांचा निसर्गाबाबतचा आदर त्यांच्या  पारंपरिक ओलोन्खो (भारूड) मधून दिसून येतो. यामध्ये शुभ्र रंगाच्या पवित्र अशा क्रौंच पक्ष्याला ते देवांचा दूत समजतात- जो सूर्याचा उबदारपणा आणि वसंत ऋतू घेऊन येतो. या क्रौंचाची शिकार ते निषिद्ध मानतात, कारण त्यांचा असा समज आहे की, याकुत जमातीतील विद्वान स्त्री-पुरुषांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे क्रौंच पक्ष्यांमध्ये परिवर्तन होऊन त्यांना मुक्ती मिळते. आज आपण सर्वानी याकुत लोकांच्या भारूडातील गर्भितार्थ समजून निसर्गाविषयी आत्मीयता निर्माण करण्याची गरज आहे; तरच ओमिडचे अस्तित्व अबाधित राहील.