सिनेमा, नाटक, दूरचित्रवाणीवरील मालिका-कार्यक्रम आणि जाहिरात इत्यादी दृक्श्राव्य माध्यमातील कलाप्रकारांच्या निर्मितीमध्ये संहिता, दिग्दर्शन, संगीत, छायाचित्रण, प्रकाशयोजना, संकलन, नेपथ्य आणि कलाकारांचा अभिनय इत्यादी महत्त्वाच्या निर्मितीअंगांचा मूलस्रोत उत्तम असणे आवश्यक असतं. या सर्वामध्ये एक महत्त्वाचं अंग म्हणजे कलाकारांचा मेकअप आणि गेटअप! या माध्यमात काम करणाऱ्या मेकअप आर्टिस्टचं स्थान आणि महत्त्व अनन्यसाधारण आहे आणि म्हणूनच माध्यमकर्मीना आणि मेकअप आर्टिस्ट म्हणून त्या क्षेत्रात काम करू इच्छिणाऱ्यांना या व्यवसायाचं-कलेचं प्राथमिक ज्ञान असणं उपयुक्त ठरेल.
मेकअप हा बहुतकरून व्यक्तिरेखेशी-भूमिकेशी निगडित असतो. उदा. खुनशी किंवा मवाली माणूस, तरुण-वृद्ध-वयस्कर, स्त्री-पुरुष, भिकारी, रोगी, विद्यार्थी, पोलीस इन्स्पेक्टर, वकील, व्यापारी, सुंदर-ग्लॅमरल व्यक्तिरेखा, पौराणिक किंवा सुप्रसिद्ध व्यक्तींच्या भूमिका अशा विविधांगी रंगाढंगात असंख्य पात्रे विविध भूमिकांमधून प्रेक्षकांसमोर येत असतात. काही वेळा वाघ-सिंह अशा प्राण्यांच्या किंवा चेटकीण-राक्षस-भूत अशा भीतिदायक रूपातही कलाकारांना आपण पडद्यावर पाहतो. ही सर्व पात्रं खरीखुरी- जिवंत- वास्तवातील वाटतील असा त्यांचा मेकअप-गेटअप करणं हे मेकअपमनपुढील सर्वात मोठं आव्हान असतं आणि ते समर्थपणे पेलण्यातच त्याचं कौशल्य आणि व्यावसायिकता दिसते. मेकअप करताना काही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात घ्याव्या लागतात. ज्या व्यक्तिरेखेचा आपण मेकअप करणार असू त्या व्यक्तिरेखेचा तपशील (डिटेलिंग) माहीत असणं आवश्यक असतं. तसंच त्या कलाकाराचा स्किन-टोन कसा आहे, हे पाहून मेकअप करावा लागतो. कलाकार नाटक- टीव्ही मालिका अथवा चित्रपट यांपैकी कुठल्या माध्यमातून प्रेक्षकांसमोर येणार याचाही विचार करावा लागतो. तसंच चित्रीकरण इनडोअर आहे की आऊटडोअर आहे, प्रकाशयोजना कशी आहे, हेही पाहिलं जातं. या सर्व गोष्टी लक्षात घेऊन वेगवेगळ्या पद्धतीचा मेकअप केला जातो. तसंच मेकअपचं-गेटअपचं सामान-प्रसाधन ही उत्तम दर्जाची, अद्ययावत असणं गरजेचं असतं. रंगभूषाकार किरण कुंभवडेकर ‘मेकअप’ या शब्दाची व्याख्या करताना सांगतात की, इंग्रजी भाषेतील ‘मेकअप’ या शब्दाचा अर्थ ज्या उणिवा आहेत त्या भरून काढणे असा होतो. रंगभूषेतही चेहऱ्यावरील उणिवा भरून चेहरा सुंदर अथवा भूमिकेला योग्य बनवला जातो म्हणून या कलेला ‘मेकअप’ हे नाव पडलं. विविध रंगांचा वापर करून चेहऱ्याचं रूपसौंदर्य आपण बदलू शकतो म्हणून त्याला रंगभूषा किंवा रूपसज्जा असं म्हणतात.
रंगभूषा ही भोवताली उपलब्ध असलेल्या प्रकाशावर जशी अवलंबून असते तशी ती प्रेक्षक आणि कलाकार यांमधील अंतरावरही अवलंबून असते. उदा. नाटकात प्रेक्षक हा कलाकारांपासून दूर अंतरावर असल्यामुळे रंगभूषा गडद करावी लागते. परंतु मालिका किंवा चित्रपट हे क्लोजअपचे माध्यम असल्याने रंगभूषा ही नैसर्गिक (नॅचरल) वाटेल अशीच करावी लागते. कारण यामध्ये ‘कॅमेरा’ हाच प्रेक्षक असतो. कॅमेऱ्यात जसं शूट केलं जातं तेच प्रेक्षक टीव्हीवर वा थिएटरमध्ये पाहात असतो. कॅमेरा हा अतिशय सेन्सेटिव्ह असल्याने तो कलाकाराच्या चेहऱ्यावरचे रंग, हावभाव, डोळे, त्वचेची छटा सूक्ष्मपणे टिपत असतो. म्हणून मेकअप करण्याची पद्धत ही नॅचरल असावी लागते. मेकअप हा त्वचेच्या प्रकारांवरदेखील अवलंबून असतो. त्वचेचे मुख्यत: दोन प्रकार असतात- १) कोरडी त्वचा २) तेलकट त्वचा. त्यानुसार मेकअपमध्येही दोन प्रकार असतात १) मॅट २) ग्लॉसी. कोरडय़ा त्वचेला ‘ग्लॉसी’ पद्धतीचा मेकअप करतात, तर तेलकट त्वचेसाठी ‘मॅट’ पद्धतीचा मेकअप केला जातो. मेकअपच्या रंगांच्या जवळपास वीसेक शेड्स बाजारात उपलब्ध आहेत. प्रामुख्याने लाल, पिवळा, निळा, काळा आणि पांढरा हे रंग वापरून निरनिराळ्या शेड्स बनविता येतात. काही नामवंत सौंदर्यप्रसाधने बनविणाऱ्या कंपन्या विविध रंगांच्या आणि स्किनटोनच्या विविध शेड्स, फेस पावडर, लायनर, लिपस्टिक्स, ब्लॅशॉन, आय शॅडोज इत्यादी दर्जेदार, वैशिष्टय़पूर्ण मेकअप मटेरिअल बनविण्यात अग्रेसर आहेत. त्यांच्या कंपनीच्या प्रसाधनांना मागणी अन् पसंती जास्त असते. वरील सर्व सामान ज्या बॅगेत ठेवतात तिला ‘व्हॅनिटी बॅग’ म्हणतात व ज्या व्हॅनमध्ये आरसा, दिवे अशी मेकअप करण्यासाठी सोय केलेली असते तिला ‘व्हॅनिटी व्हॅन’ म्हणतात.
मेकअप ज्या विविध प्रकारे केला जातो ते काही प्रकार पुढीलप्रमाणे-
१) प्लेन मेकअप- यामध्ये डोळ्याखालील डार्क सर्कल्स, पिंपल्स, व्रण आणि चेहऱ्यावरील इतर काही डाग लपवून चेहरा प्लेन केला जातो. टीव्हीवरील कार्यक्रमातील सहभाग आणि मालिका-चित्रपटांमधील सर्वसाधारण पात्रांसाठी याचा वापर केला जातो.
२) अँकर मेकअप- यामध्ये निवेदक-निवेदिका, न्यूजरीडर, रिपोर्टर यांचा समावेश असतो. स्वातंत्र्यदिनाचा कार्यक्रम, विविध उत्सव वा इव्हेन्ट्स, पुरस्कार वितरण समारंभ, श्रद्धांजली इत्यादी कार्यक्रमांतील मेकअप कार्यक्रमाचा आशय-विषय अन् मूड लक्षात ठेवून करावा लागतो. पुरस्कार वितरण किंवा करमणुकीच्या कार्यक्रमांच्या इव्हेन्ट्समधील सूत्रसंचालकाचा मेकअप गॉडी आणि ग्लॅमरस असतो, तर स्वातंत्र्यदिन अथवा श्रद्धांजलीसारख्या कार्यक्रमात तो सोबर पद्धतीचा करावा लागतो. फॅशन शो, डान्स शोमधील कलाकारांचा प्रामुख्यानं ग्लॉसी मटेरिअलचा वापर करून ग्लॅमरस लूक देणारा मेकअप करतात. यात वेशभूषा आणि केशभूषा आदींना साजेसा आयश्ॉडो, आयलायनर लिपस्टिक अन् ब्लशॉनचा वापर केला जातो. बऱ्याचदा आयलॅशेसही लावल्या जातात. अशा प्रकारचा मेकअप झगमगत्या प्रकाशात अधिक उठावदार दिसतो.
३) कॅरॅक्टर मेकअप- कॅरॅक्टर मेकअप हा बहुतकरून नाटके, अ‍ॅड्स, टीव्ही मालिका व सिनेमा यांमधील पात्रांसाठी वापरला जातो. कलाकारांची ज्याप्रमाणे भूमिका असेल त्याप्रमाणे मेकअप केला जातो. यामध्ये सामाजिक, पौराणिक अन् ऐतिहासिक व्यक्तिरेखा असे विविध प्रकार असतात. हे प्रकार काळाप्रमाणे बदलत गेल्याने त्या भूमिकांचे मेकअप आणि गेटअपही काळानुसार बदलतात. पौराणिक म्हणजे देव-देवतांच्या आणि इतिहासकालीन महापुरुषांच्या या दोन्ही व्यक्तिरेखा जशाच्या तशा साकारायच्या असतात. राम-कृष्ण किंवा संत तुकाराम वा शिवाजी महाराज आपण जसे पाहत आलो तसेच पडद्यावर दाखवावे लागतात. म्हणून या भूमिकांचा अभ्यास कलाकारांप्रमाणेच रंगभूषाकारालाही करावा लागतो. त्यासाठी लागणाऱ्या दाढय़ा, मिश्या, विग-टक्कल, घेरा, गंध, टिळे वगैरे मटेरिअल बाजारात उपलब्ध असते. ते चिकटवण्यासाठी स्पिरीट गमचा वापर प्रामुख्याने केला जातो. मुस्लीम, इन्स्पेक्टर, सरदारजी, म्हातारा माणूस आदी विविध व्यक्तिरेखा साकारण्यासाठी याचा वापर केला जातो. त्यामुळे नट जरी बदलला तरी व्यक्तिरेखा हुबेहूब तशीच असते. म्हाताऱ्याचा गेटअप करताना त्याच्या वयाप्रमाणे त्याचे केस पांढरे करतात. चेहऱ्यावर सुरकुत्या दाखवतात. प्रसंगी त्याला टक्कलही लावतात. उदा. नटसम्राट या नाटकातील अप्पा बेलवलकरांची भूमिका. नटश्रेष्ठ श्रीराम लागूंपासून अनेक नामवंत नटमंडळींनी ही भूमिका साकारली. परंतु भूमिकेचा गेटअप मात्र तसाच होता. प्रभाकर पणशीकरांचा लखोबा लोखंडे, दिलीप प्रभावळकरांचा चिमणराव कुणीही साकारला तरी तो विशिष्ट गेटअप केल्याशिवाय भूमिकेला न्याय मिळत नाही. कलाकाराला मिळणाऱ्या यशामध्ये, प्रसिद्धीमध्ये रंगभूषाकाराचाही मोलाचा वाटा असतो.
आज रंगभूषा ही नुसती कला म्हणून ओळखली जात नाही तर तो चांगला व्यवसाय म्हणूनही त्याकडे पाहिलं जातं. शाळा-कॉलेजातील नाटक- एकांकिका स्पर्धा, फॅशन शोज, डान्स शो, इव्हेन्ट्स, टीव्ही मालिका, चित्रपट वगैरे क्षेत्रांत कसबी हरहुन्नरी मेकअपमनला चांगली मागणी असते. हल्ली मोठे सेलिब्रिटी स्टार्स मंडळी पर्सनल मेकअपमनही ठेवतात. सर्व चॅनेल्सवर रंगभूषाकारांना कामच काम उपलब्ध असते.
रंगभूषा या व्यवसायाचं वाढतं कार्यक्षेत्र लक्षात घेऊन काही खासगी आणि सरकारी संस्थांनी या व्यवसायाचं प्रशिक्षण देणारे अभ्यासक्रमही सुरू केले आहेत. एके काळी बेरोजगार आणि अशिक्षित लोकांचा रोजीरोटीचा व्यवसाय म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या क्षेत्राकडे अनेक सुशिक्षित पदवीधर युवक आता वळू लागलेत. पूर्वी पुरुषमंडळी हा व्यवसाय करीत, परंतु आता मात्र अनेक स्त्रिया रंगभूषाकार म्हणून काम करताना दिसतात. काही सरकारमान्य अभ्यासक्रम फक्त महिलांसाठी उपलब्ध आहेत. याव्यतिरिक्त मुंबई विद्यापीठ तसेच पुणे येथील फिल्म इन्स्टिटय़ूटमध्येदेखील मेकअपचे प्रशिक्षण देणारे अभ्यासक्रम चालवले जातात. सिनेमा-नाटक क्षेत्रातील नामवंत-अनुभवी म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या रंगभूषाकारांकडेही अनेक होतकरू तरुण मेकअपचे प्रशिक्षण घेतात. प्रत्यक्ष व्यवसायामधील काम करण्याचा अनुभव आणि मार्गदर्शन फायदेशीर ठरते. या क्षेत्रात ज्यांचा दबदबा आहे अशा पंढरी जूकर, विक्रम गायकवाड, दीपक सावंत अशा नामवंत मंडळींचा आदर्श या क्षेत्रात काम करू इच्छिणाऱ्या तरुणांपुढे आहे. सिनेमामध्ये अथवा टीव्ही मालिकांमध्ये कलाकारांनी कितीही चांगला अभिनय केला तरी त्यांच्या पडद्यावर असण्याबरोबर त्यांचं चांगलं आणि नेमकं- हुबेहूब दिसणं अतिशय महत्त्वाचं असतं आणि ते रंगभूषाकाराच्या हातात असतं.