यूपीएससीची तयारी : यूपीएससी : मुख्य परीक्षा – नीतिशास्त्र : भाग ३- केस स्टडी

नीतिशास्त्राच्या संदर्भात, केस स्टडी म्हणजे वास्तविक जीवनातील किंवा काल्पनिक परिस्थितीचे तपशीलवार आणि सखोल विश्लेषण जे नैतिक दुविधा किंवा समस्या आपल्या समोर मांडते. यात नैतिक तत्त्वे, नीतिशास्त्राचे सिद्धांत यांचा विचार करून आपली निर्णय घेण्याची प्रक्रिया आयोगाला जाणून घ्यायची आहे.

सर्वप्रथम आपण केस स्टडी म्हणजे काय ते बघूयात. २०२४ च्या यूपीएससीच्या पेपरमधील पुढील केस स्टडी बघा.

● २० गुणांसाठी विचारलेल्या या केस स्टडीमध्ये २५० शब्दात उत्तरे लिहायची आहेत. –

प्र. रमण हे एक वरिष्ठ आयपीएस अधिकारी आहेत आणि त्यांना अलिकडेच एका राज्याचे डी.जी. म्हणून नियुक्त करण्यात आले आहे. ज्या विविध समस्या आणि आव्हानांकडे त्यांनी त्वरित लक्ष देणे आवश्यक होते, त्यापैकी एका अज्ञात दहशतवादी गटाकडून बेरोजगार तरुणांची भरती हा गंभीर चिंतेचा विषय होता. राज्यात बेरोजगारी तुलनेने जास्त असल्याचे लक्षात आले. पदवीधर आणि उच्च शिक्षण घेतलेल्यांमध्ये बेरोजगारीची समस्या खूपच गंभीर होती. त्यामुळे ते असुरक्षित आणि सॉफ्ट टार्गेट होते.

डीआयजी रेंज आणि त्यावरील वरिष्ठ अधिकाऱ्यांसोबत त्यांनी घेतलेल्या आढावा बैठकीत असे दिसून आले की जागतिक स्तरावर एक नवीन दहशतवादी गट उदयास आला आहे. त्यांनी तरुण बेरोजगार लोकांना भरती करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणात मोहीम सुरू केली आहे. एका विशिष्ट समुदायातील तरुणांना निवडण्यावर विशेष लक्ष केंद्रित केले गेले होते. दहशतवादी कारवाया करण्यासाठी त्यांचा वापर/वापर करण्याचे स्पष्ट उद्दिष्ट या संघटनेचे असल्याचे दिसून आले. असेही आढळून आले की हा (नवीन) गट त्यांच्या राज्यात आपले पाय पसरवण्याचा प्रयत्न करत आहे.

राज्य सीआयडी आणि सायबर सेलला एक निश्चित/विश्वसनीय गुप्तचर माहिती मिळाली होती की अशा मोठ्या संख्येने बेरोजगार तरुणांशी दहशतवादी संघटना/गटाने सोशल मीडिया आणि स्थानिक सांप्रदायिक संघटना आणि इतर संपर्कांद्वारे आधीच संपर्क साधला आहे. या घटकांना/योजनांना गंभीर स्वरूप येण्यापूर्वी त्वरित कारवाई करणे आणि त्यांची तपासणी करणे ही काळाची गरज होती.

सायबर सेलमार्फत पोलिसांनी केलेल्या चौकशीतून असे दिसून आले की, बेरोजगार तरुणांची मोठी संख्या फेसबुक, इंस्टाग्राम आणि ट्विटरवर खूप सक्रिय आहे. त्यापैकी बरेच जण दररोज सरासरी ६-८ तास इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे/इंटरनेट इत्यादींचा वापर करत होते. असेही समोर आले की असे बेरोजगार तरुण काही विशिष्ट व्यक्तींकडून, कथितपणे त्या जागतिक दहशतवादी गटाच्या संपर्कातील व्यक्तींकडून मिळालेल्या संदेशांना सहानुभूती दाखवत होते आणि त्यांचे समर्थन करत होते.

त्यांच्या सोशल मीडिया अकाउंट्सवरून अशा गटांशी त्यांचे मजबूत संबंध दिसून आले कारण त्यापैकी अनेकांनी त्यांच्या व्हॉट्सअॅप आणि फेसबुक इत्यादींवर देशविरोधी ट्विट फॉरवर्ड करण्यास सुरुवात केली. असे दिसून आले की त्यांनी त्यांच्या डावपेचाला बळी पडून फुटीरतावादी विचारसरणीचा प्रचार करण्यास सुरुवात केली. त्यांच्या पोस्ट सरकारच्या उपक्रमांवर, धोरणांवर अतिरेकी टीका करत होत्या आणि अतिरेकी श्रद्धांना मान्यता देत होत्या आणि अतिरेकीवादाला प्रोत्साहन देत होत्या.

● वरील परिस्थितीचा सामना करण्यासाठी रमण यांच्याकडे कोणते पर्याय उपलब्ध आहेत?

● अशा गटांना राज्यातील वातावरणात घुसून आणि बिघडवण्यात यश येऊ नये यासाठी विद्यामान व्यवस्था मजबूत करण्यासाठी तुम्ही कोणते उपाय सुचवाल?

● वरील परिस्थितीत, पोलीस दलाची गुप्तचर माहिती गोळा करण्याची यंत्रणा वाढवण्यासाठी तुम्ही कोणती कृती योजना सुचवाल? (२५० शब्दांत उत्तर) (मुख्य – २४)

अशाप्रकारे केस स्टडी विचारली जाते.

प्रथम या केस स्टडी प्रश्नांच्या उद्देशामागील व्यापक विचार समजून घेऊया. यूपीएससीला मुळात आपली प्रशासकीय योग्यता ठरवायची असते. परिस्थिती समजून घेण्याच्या उमेदवाराच्या क्षमतेची चाचणी घेणे आणि परिपूर्ण निर्णय नसल्यास सर्वात योग्य असे म्हणता येईल असा निर्णय घेणे ही येथे कल्पना आहे. त्यामुळे तुमच्या लेखन कौशल्यावर किंवा तुमच्या सैद्धांतिक ज्ञानावर लक्ष केंद्रित केले जात नाही, तर त्या उपायामागील विचार आणि प्रदर्शित केलेल्या प्रशासकीय योग्यतेवर लक्ष केंद्रित केले जाते.

प्रशासकीय योग्यतेचा विचार करताना, प्रशासकाच्या दृष्टीकोनाचा विचार करणे आवश्यक आहे. प्रशासकाचे सर्वात महत्त्वाचे कार्य म्हणजे अनेक भागधारकांना हाताळणे आणि त्यांच्या हितसंबंधांमध्ये संतुलन राखणे, जे कधीकधी परस्परविरोधी असू शकतात. या आव्हानात्मक कार्यासाठी, तीन कौशल्ये अतिशय महत्त्वाची आहेत:

● धोरणाचे विश्लेषण आणि समर्थन – सर्वात योग्य धोरण तयार करणे आणि त्याच्या परिणामकारकतेबद्दल भागधारकांना पटवून देणे.

● संसाधनांचा इष्टतम वापर

● सर्जनशील परंतु अंमलबजावणीसाठी साधे उपाय तयार करण्याची क्षमता.

उत्तर लेखनाच्या दृष्टिकोनातून या पैलूंचा विचार व्हायला हवा व त्यांचा उत्तरात समावेश केला पाहिजे. आगामी लेखातून आपण केस स्टडी व त्यांची उत्तरे बघूयात. यासाठी नीतिशास्त्रातील संकल्पना तुम्ही यथायोग्य पद्धतीने समजून घ्यायला हव्यात. संकल्पना समजून घेतल्यास आपण प्रभावीपणे उत्तरे लिहू शकतो.
sushilbari10@gmail.com