यूपीएससीची तयारी : यूपीएससी मुख्य परीक्षा – नीतिशास्त्र : भाग ४- केस स्टडी

२०२४ च्या यूपीएससीच्या पेपरमधील पुढील केस स्टडी बघा. २० गुणांसाठी विचारलेल्या या केस स्टडीमध्ये २५० शब्दात उत्तरे लिहावयाचे आहे.

प्र. विशेषत: गेल्या काही वर्षांत केंद्र आणि राज्य सरकारच्या बहुआयामी धोरणामुळे देशातील प्रभावित राज्यांमध्ये नक्षलवादाची समस्या मोठ्या प्रमाणात सोडवली गेली आहे. तथापि, काही राज्यांमध्ये मुख्यत: परदेशांच्या सहभागामुळे काही ठिकाणी नक्षलवादाची समस्या अजूनही कायम आहे. रोहित गेल्या एक वर्षापासून एसपी (स्पेशल ऑपरेशन्स) म्हणून नक्षलवादाच्या समस्येने ग्रस्त असलेल्या जिल्ह्यात तैनात आहे. जिल्हा प्रशासनाने अलिकडच्या काळात नक्षलवाद प्रभावित भागात लोकांची मने जिंकण्यासाठी बरीच विकास कामे केली आहेत.

कालांतराने, रोहितने नक्षलवाद्यांच्या हालचालींबद्दल वास्तविक माहिती मिळविण्यासाठी एक उत्कृष्ट गुप्तचर नेटवर्क स्थापित केले आहे. जनतेमध्ये विश्वास निर्माण करण्यासाठी आणि नक्षलवाद्यांवर नैतिक बळकटी मिळवण्यासाठी, पोलिसांकडून अनेक घेराबंदी आणि शोध मोहिमा राबवल्या जात आहेत. रोहित, जो स्वत: एका तुकडीचे नेतृत्व करत होता, त्याला त्याच्या गुप्तचर सूत्रांकडून संदेश मिळाला की सुमारे दहा कट्टर नक्षलवादी एका विशिष्ट गावात अत्याधुनिक शस्त्रांसह लपले आहेत.

वेळ वाया न घालवता, रोहित त्याच्या पथकासह लक्ष्यित गावात पोहोचला आणि एक ‘फूलप्रूफ घेरा’ घातला आणि पद्धतशीर शोध सुरू केला. शोध दरम्यान, त्याच्या पथकाने सर्व नक्षलवाद्यांना त्यांच्या ‘स्वयंचलित शस्त्रांसह’ पछाडण्यात यश मिळवले. तथापि, दरम्यान, पाचशेहून अधिक आदिवासी महिलांनी गावाला वेढा घातला आणि लक्ष्यित घराकडे त्या कूच करू लागल्या.

त्या ओरडत होत्या आणि बंडखोरांना तात्काळ सोडण्याची मागणी करत होत्या कारण त्यांना ते त्यांचे रक्षक आणि तारणहार वाटत आहेत. स्थानिक परिस्थिती अत्यंत गंभीर बनत होती कारण आदिवासी महिला अत्यंत चिडलेल्या आणि आक्रमक होत्या. रोहितने रेडिओ सेट आणि मोबाइल फोनवरून राज्याचे त्यांचे वरिष्ठ अधिकारी (विशेष ऑपरेशन्स) यांच्याशी संपर्क साधण्याचा प्रयत्न केला, परंतु खराब कनेक्टिव्हिटीमुळे तो अयशस्वी झाला.

रोहित मोठ्या संकटात सापडला कारण नक्षलवाद्यांपैकी दोन जण केवळ दहा लाखांचे बक्षीस असलेले कट्टर टॉप बंडखोर नव्हते तर अलिकडेच सुरक्षा दलांवर झालेल्या हल्ल्यातही सहभागी होते. तथापि, जर त्याने नक्षलवाद्यांना सोडले नाही तर परिस्थिती नियंत्रणाबाहेर जाऊ शकते कारण आदिवासी महिला आक्रमकपणे त्यांच्या दिशेने धाव घेत होत्या. अशा परिस्थितीत, परिस्थिती नियंत्रित करण्यासाठी रोहितला गोळीबार करावा लागू शकतो; ज्यामुळे नागरिकांची मौल्यवान जीवितहानी होऊ शकते आणि परिस्थिती आणखी गुंतागुंतीची होऊ शकते.

(अ) परिस्थितीचा सामना करण्यासाठी रोहितकडे कोणते पर्याय उपलब्ध आहेत?

(ब) रोहितला कोणत्या नैतिक अडचणींना तोंड द्यावे लागत आहे?

(क) रोहितला कोणते पर्याय स्वीकारणे अधिक योग्य वाटेल आणि का?

(ड) सध्याच्या परिस्थितीत, महिला निदर्शकांशी व्यवहार करताना पोलिसांनी कोणते अतिरिक्त खबरदारीचे उपाय करावेत?

या केस स्टडीला सामोरे जाताना तुम्हाला खालीलप्रमाणे बाबी लक्षात घ्यायला हव्यात –

(अ) रोहितकडे उपलब्ध पर्याय

● हिंसाचार न करता संवादाला प्राधान्य देणे: आदिवासी महिलांशी संवाद साधून त्यांना परिस्थितीचे गांभीर्य समजावण्याचा प्रयत्न करून नक्षलवाद्यांचे गुन्हे आणि कायदा पाळण्याचे महत्त्व स्पष्ट करणे.

● सामुदायिक नेत्यांची मदत घेणे: गर्दीला मध्यस्थी करण्यासाठी आणि शांत करण्यासाठी आदिवासी समुदायातील ज्येष्ठ व्यक्ती वा नेत्यांना सहभागी करून घ्यायला हवे.

● अघातक जमाव नियंत्रण पद्धतींचा वापर : जर संवाद अयशस्वी झाला तर, अश्रुधुर किंवा पाण्याच्या तोफांसारखे गैर-घातक पर्याय विचारात घ्या, परंतु आवश्यक असल्यास आणि अत्यंत सावधगिरीने यांचा वापर करावा लागेल.

● क्षेत्र सुरक्षित करा आणि मदतीची प्रतीक्षा करा : रोहितने नाकेबंदी कायम ठेवण्याचा, परिसर सुरक्षित ठेवण्याचा आणि त्याच्या वरिष्ठांशी संपर्क प्रस्थापित होईपर्यंत किंवा मदत येईपर्यंत वाट पाहण्याचा प्रयत्न करावा.

● रणनीतिक माघार घेण्याचा विचार करा (शेवटचा उपाय म्हणून) : जर परिस्थिती नियंत्रणाबाहेर गेली आणि जीवितहानी होण्याचा धोका जास्त असेल, तर रणनीतिक माघार घेण्याचा विचार केला जाऊ शकतो.

(ब) नैतिक अडचणी

● रोहितने आदिवासी समुदायाचा दृष्टिकोन लक्षात घेणे आवश्यक असून; असे कोणतेही कृत्य टाळले पाहिजे ज्यामुळे अनादर किंवा दडपशाही दिसून येईल.

● बळाचा वापर आवश्यक असल्यास विना-घातक शक्ती ही पसंतीची पद्धत असावी आणि कोणत्याही परिस्थितीत प्राणघातक शक्ती टाळली पाहिजे.

● विश्वास टिकवून ठेवण्यासाठी परिस्थिती आणि नक्षलवाद्यांच्या भीतीची कारणे याबद्दल जनतेला माहिती देणे अत्यंत महत्वाचे आहे.

(क) वरील पर्यायांचे फायदे तोटे समजून व नैतिक अडचणींचा विचार करून अधिक सटीक पर्याय निवडा.

(ड) महिला आंदोलकांशी व्यवहार करण्यासाठी अतिरिक्त प्रतिबंधात्मक उपाय :

● महिला आंदोलकांशी थेट व सतत संवाद साधण्यासाठी महिला अधिकारी आघाडीवर असाव्यात तसेच त्यांना कायदेशीर कारवाईची कल्पना द्यावी.

● अधिकाऱ्यांमध्ये लिंग आणि सांस्कृतिक संवेदनशीलता प्रशिक्षण सुनिश्चित करणे जेणेकरून असंवेदनशील कृती किंवा विधानांमुळे तणाव वाढणार नाही.

● भविष्यात कोणत्याही विवादाच्या स्थितीत पारदर्शकता आणि उत्तरदायित्वासाठी सर्व नोंदी आणि कृती रेकॉर्ड करणे.

अशाप्रकारे तुम्ही केस स्टडीला सामोरे जा शकता.

sushilbari10@gmail.com