तिळा तिळा दार उघड!

‘‘बाबा, तुमच्या लॅपटॉपचा लॉग इन पासवर्ड सांगा ना.’’ रवी आतून ओरडला, तसे बाबा हातातला पेपर टाकून आत पळाले.

‘‘तुला कशाला हवाय माझा पासवर्ड?’’

‘‘अहो, तुम्हाला सगळे नवीन सॉफ्टवेअर आणि अॅप त्यात टाकून हवेत ना?’’

‘‘हो, हो. माझा पासवर्ड… काय आहे रे?’’

‘‘तेच तर मी विचारतोय ना बाबा!’’

‘‘ पासवर्ड??? तो ऑस्ट्रेलियाचा क्रिकेटपटू … केली थॉमस. त्याचं नाव टाकून बघ. नाही झालं? बरं तुझ्या आईचं नाव टाकून बघ. तरीही नाही? कमाल आहे! काय म्हणतोय तो लॅपटॉप?’’

‘‘युअर पासवर्ड इज इनकरेक्ट! असं म्हणतोय.’’ रवी वैतागून म्हणाला, पण बाबांनी उडीच मारली.

‘‘अरे हाच आहे माझा पासवर्ड… ‘इनकरेक्ट’ हाच शब्द.’’

काय बाबा, तुम्ही पण! अशा अर्थाने मान हलवत रवीने लॅपटॉप सुरू केला. मग त्यात बाबांना हवे ते सगळे सॉफ्टवेअर आणि टूल्स डाऊनलोड करून प्रत्येकाचा पासवर्ड त्यांच्या खास डायरीत लिहून ठेवला. आतून आई ओरडली, ‘‘ती डायरी देवघराच्या खणात ठेवा. नाहीतर वेळेवर सापडायची नाही.’’ आईच्या सूचनेकडे पूर्ण दुर्लक्ष करत रवी म्हणाला, ‘‘बाबा, असले सोपे सोपे पासवर्ड नाही सेट करायचे. पासवर्ड कसा भारी भक्कम असावा. माहितेय का तुम्हाला बाबा, स्टीफन थॉमस हा एक जर्मन प्रोग्रामर होता. त्यानं त्याच्या लॅपटॉपच्या हार्ड ड्राइव्हमध्ये बीटकॉइन ठेवले, २६०० कोटी रुपयांचे आणि लेकाचा पासवर्ड विसरला. माझे २६ रुपये जरी गेले ना, तरी मला झोप नाही लागणार. तुम्हाला आणखी एक गंमत सांगतो. मला आपल्या ‘राज्य परिवहन महामंडळा’चं अॅप रजिस्टर करायचं होतं. तिथे आय.डी. विचारतात. आता रवी नावाचे असंख्य लोक असतील म्हणून माझा आय.डी. स्वीकारलाच जात नव्हता. मी वैतागून चिडून लिहिलं, ‘नालायक मूर्ख!’ आणि तोच आय.डी. काम करून गेला. तिकडून त्वरित उत्तर आलं. ‘वेलकम नालायक मूर्ख! आपली काय सेवा करू?’ बोला आता! यावर दोघेही मनसोक्त हसले.

‘‘सकाळी सकाळी हसत काय बसलाहात? ही तुमची अॅप्स करणारेत का घरची कामं? तिथं आई नावाचं अॅपच लागतं तुम्हाला.’’ असं म्हणत सकाळच्या गुलाबी थंडीत अंगाभोवती शाल लपेटून सुमनताई बाहेर पडल्या. हातात मोबाइल फोन असताना फोन सकट हात शालीत गुंडाळताना थोडी सर्कस करावी लागली, पण मोबाइल फोन म्हणजे शरीराचा अवयव. तो विसरून कसं चालेल? असं म्हणत त्या त्यांच्या ‘हायटेक’ सोसायटीच्या अजस्त्र फाटकापाशी आल्या. तिथं एका बाजूला असलेल्या स्क्रीनवर त्यांनी चार आकडे दाबले, आणि ते प्रचंड गेट उघडलं. अलिबाबाच्या गोष्टीत गुहेचा महाप्रचंड दरवाजा उघडताना तिळासारखा अतिसूक्ष्म दाणा सांकेतिक शब्द म्हणून का निवडला असेल बरं? लेखकाला तिळाऐवजी काही महाकाय शब्द का नसेल सुचला? इथं आपला सांकेतिक शब्द चुकला तर कितीही बोंबलून बोंबलून म्हटलं, ‘तिळा तिळा दार उघड!’ तर तीळही भिजत नाहीत आणि आपली डाळही गळत नाही… असा विचार करत त्या दुधाच्या टपरीपाशी पोहोचल्या. दुधाचे पैसे ‘गप ए’ अॅपने देताना मात्र गडबड झाली. अॅपचा पासवर्ड त्यांना आठवेना. स्वत:ची, नवऱ्याची, मुलाची अशा सगळ्यांच्या जन्मतारखा टाकून झाल्या, शेवटी खातं ब्लॉक झालं! आता २४ तास आपण ‘गप ए!’ वापरू शकणार नाही या विचाराने सुमनताईंना तेवढ्या थंडीतही घाम फुटला.

दूधवाला ओळखीचा असल्याने दुधाची पिशवी मिळाली, पण आज सोसायटीतल्या मोनिका भाभीला भीशीचे पैसे कसे देणार? दिवसभराचे व्यवहार ‘कॅशलेस’ कसे करणार याची त्यांना चिंता पडली. गेल्या आठवड्यात तर पतीदेवांनी ‘ऑनलाइन बँकिंग’ करताना कोण वैताग आणला होता. घरबसल्या व्यवहार करायचे तर ही असली डोकेदुखी सांभाळणं आलंच. त्यांना त्यांच्या बँक खात्याचा लॉग इन पासवर्डच आठवेना. हा पासवर्ड मेला असा छळकुटा असतो ना, एका जागी कायम बसेल तर शप्पथ! दर तीन महिन्यांनी याला बदलायचं. त्यात पुन्हा आमचे नवरोजी…आठवणींचे खंदक! आता बँक व्यवहार करायचा म्हणजे पुढील सगळं निस्तरणं आलंच. तर मग सुरू झाली प्रश्नावली, आणि त्यांची कोण तारांबळ उडाली होती.

तिकडून स्क्रीनवर प्रश्न आला, ‘तुमचे बालपणीचे टोपण नाव सांगा’. पेनचं टोपण दोन सेकंदात हरवणाऱ्या यांना त्यांचं टोपण नाव, तेही बालपणीचे… काय आठवणार कप्पाळ? मग त्यांनी त्यांच्या मातोश्रींना

फोन केला. ‘‘आई, लहानपणी तू मला लाडाने कोणत्या नावाने हाक मारायचीस गं?’’

‘‘तुला नातवंड व्हायची वेळ झाली रे प्रशांत, आता कशाला असले प्रश्न?’’ आईचा तिकडून उलट प्रश्न!

‘‘अगं आई, लवकर सांग ना, माझं बँकेचं काम अडकलंय.’’

‘‘मी म्हणायचे गोटू आणि तुझे आप्पा म्हणायचे अंड्या.’’ मग यांना आठवलं की आपण अंड्या नाव सेव्ह केलं होतं.

पुढचा प्रश्न, ‘तुमच्या पाळीव प्राण्याचे नाव सांगा?’ यांनी लिहिलं होतं, गाढव आणि एकदाचं ते अकाउंट पुन्हा सुरू झालं होतं. त्यानंतर आलं नवीन पासवर्ड लिहिण्याचं अवघड काम. हे पासवर्ड ना, आपल्या आतल्या खासगी कपड्यांसारखे असतात. कुणाला दाखवता तर येत नाहीत, पण नियमित बदलावे मात्र लागतात. बरं या पासवर्डचे नखरे किती! जुने वापरलेले चालत नाही. दरवेळी काहीतरी नवीन शोधून काढायचे. कुठे बोटांचे ठसे, तर कुठे चेहरा दिसावा लागतो. बाकी छोटं अक्षर, मोठं अक्षर, खास चिन्ह, आकडे, असा सगळा लवाजमा लागतो. यात जरा म्हणून चूक झाली की प्रवेश नाकारला, (अॅक्सेस डीनाइड) असा मेसेज तोंडावर मारला जातो. पासवर्ड विसरणं ही जर एक ‘कला’ असेल, तर तो पुन्हा सेट करता येणं ही ‘महाकला’ आहे.

लिफ्टच्या पॅनलमध्ये १२ हा आकडा टाकून सुमनताई बाराव्या मजल्यावर आल्या. आपल्या मजल्याचा आकडादेखील नीट लक्षात ठेवावा लागतो बाई, असे म्हणत त्या घरात गेल्या. नशीब आपण आपल्या घराचा दरवाजा उघडण्यासाठी पासवर्ड नाही ठेवला. नाहीतर रोज चार वेळा कुलूप तोडावं लागलं असतं या विचारानं त्यांना हसू आलं. चपला काढत नाही तर प्रशांतरावांनी गुगली फेकली.

‘‘सुस्वरूप अॅपचा पासवर्ड काय गं सुमन?’’ रवीसाठी एका छान मुलीची प्रोफाइल रिक्वेस्ट आलेली दिसते.

‘‘नवीन पासवर्ड माझ्या मेलवर आलाय. तो बघा, मला आधी चहा करायचाय. तुमच्या सकाळच्या अती महत्त्वाच्या रुटीनचा पासवर्ड म्हणजे चहा. त्याशिवाय तुमचा दिवस खऱ्या अर्थाने सुरू होत नाही ना. पण मलाही दाखवा बरं का मुलीचा फोटो.’’ प्रशांतरावांनी सुमनताईंचा मेल बघायचा प्रयत्न केला, पण त्यांनी लॉग आऊट केलेलं होतं. आता पुन्हा पासवर्ड लागणार… इतका सरळसोट वागेल तो पासवर्ड कसा? शेवटी ती केस रवीच्या कोर्टात गेली आणि एकदाचा मेल उघडला. सगळ्यांनी चहाचा आस्वाद घेत ‘सुस्वरूप’मार्फत आलेलं स्थळ बघितलं. इतकं अनुरूप स्थळ बघून त्यांची सकाळ सुगंधित झाली होती.

सध्या खरंच आपलं आयुष्य या ‘पासवर्ड’ नामक सुरक्षा कवचाने वलयांकित झालेलं आहे. जणू रोजचा दिवस म्हणजे एक पासवर्ड प्रणालीच! सतराशे अॅप्स आणि त्यांचे सतराशे पासवर्ड! पैसे गुंतवायचे अॅप, आयुष्य विमा अॅप, शॉपिंग अॅप्स , समाज मध्यमांचे अॅप्स , वाय फाय, सगळ्यांना त्यांचे त्यांचे कुलप, आणि आपण ठरवलेल्या, पण लवकर न सापडणाऱ्या चाव्या. त्या चाव्यासुद्धा कमकुवत असून चालत नाही, कारण तो आपल्याच सुरक्षेसाठी ठेवलेला पहारेकरी असतो. सोपा कमकुवत पासवर्ड म्हणजे कुलूप न लावलेलं उघडं घर. चोरांना आमंत्रण. आणखी एक गंमत म्हणजे हे पासवर्ड कुठेही लिहून नाही ठेवायचे असा अलिखित नियम. पासवर्ड लिहून ठेवणे म्हणजे घरची चावी दारात ठेवून गावी जाण्यासारखं. चोर घुसणार नाहीत तर काय.

२०१३च्या आसपास ‘याहू’सारख्या मोठ्या कंपनीच्या ‘डेटा ब्रिच’मुळे (महत्त्वाची माहिती चोरी होणे) सुमारे तीन अब्ज वापरकर्त्यांची खासगी माहिती हॅक झाल्याची बातमी आली होती, तर २०१२ मध्ये ‘लिंक्डइन’ कंपनीच्या मुख्य प्रणालीचा पासवर्ड भेदून १६ कोटींहून अधिक वापरकर्त्यांची खाती हॅक झाली होती. अशी माहिती ‘डार्कवेब’सारख्या जाळ्यात विकली जाते. त्याचे दूरगामी परिणाम सगळ्यांना भोगावे लागतात. २०१७ मध्ये अमेरिकेतील आर्थिक संस्था ‘इक्विफॅक्स’चे कोट्यवधी ग्राहक प्रभावित झाले होते.

जगप्रसिद्ध एथिकल हॅकर व सायबर सुरक्षा सल्लागार केविन डेव्हिड मिटनविक सांगतात की, सायबर सुरक्षेतील सर्वात कमजोर कडी म्हणजे माणूस. जो कुचकामी पासवर्डमुळे गोत्यात येतो. त्यांनी ‘द आर्ट ऑफ इनव्हिजीबिलीटी’ या त्यांच्या पुस्तकात पासवर्ड, त्याचे नियम, त्याची सत्यता पडताळणी आणि त्या मागचे विज्ञान समजावून सांगितले आहे. त्यासाठीच काही लोक रोज झोपताना आपल्या महत्त्वाच्या ठिकाणच्या पासवर्डची एकदा उजळणी करतात.

साने अप्पादेखील रोज झोपताना त्यांची ए .टी .एम पीन पाठ करायचे. तरी बरं बायकोची जन्मतारीखच होती ती. असं असूनही एकदा ए .टी .एम. मशीनसमोर उभं राहून त्यांना ते चार आकडे काही केल्या आठवेनात! बायकोला फोन करून विचारावं, तर घरी नवीन भांडणाला सुरुवात. शेवटी तीन प्रयत्नांनंतर खातं ब्लॉक झालंच. नाईलाजाने ते बँकेत गेले. बँक कर्मचारी बिचारे तत्परतेने आप्पांच्या मदतीला धावले. ‘‘अप्पा, सुरक्षा प्रश्नावलीमध्ये तुम्ही तुमच्या मुलाचं जन्म नाव काय लिहिलं होतं?’’

अप्पांनी बायकोला फोन लावला. ‘‘अगं, आपल्या मुलाचं जन्मनाव काय आहे सांगतेस का?’’

तिकडून उत्तर आलं ‘‘टॉमी!’’

‘‘कुत्र्याचं नाही गं, आपल्या पोराचं म्हणतोय मी!’’

‘‘ किती वेळा सांगितलं तुम्हाला, टॉमीला कुत्रा नका म्हणत जाऊ.’’

आता बँक कर्मचारी वैतागला. जोरात ओरडून म्हणाला, ‘‘आजी, तुमच्या पोटच्या लेकराचं जन्म नाव सांगा लवकर!’’

‘‘धृष्टद्याुम्न’’ आजी खणखणीत स्वरात ओरडल्या.

‘‘आप्पा, त्यापेक्षा ना, आपण सगळं नव्याने सेट करू, तुम्ही कृपया उद्या या.’’ असं म्हणत त्याने आप्पांपासून स्वत:ची सुटका करून घेतली. त्याच आप्पांना संध्याकाळी ‘बरं नाही, ते अत्यवस्थ आहेत’, असा निरोप गेल्याने रवी आणि प्रशांतराव त्यांना भेटायला दवाखान्यात गेले.

डॉक्टर आणि नर्सची अती धावपळ बघून रवीनं अर्थपूर्ण नजरेनं बाबांकडे बघितलं. पण थोड्याच वेळात सगळं ठीकठाक झालं.

‘‘काय आप्पा, बरे आहात ना?’’

आप्पा अती मिश्कील, त्यांनी त्याही अवस्थेत विनोद करून चक्क डोळा मारत म्हटलं, ‘‘अरे, यमाच्या रेड्यावर बसून चाललो होतो. स्वर्गाच्या दारात यमदेवांनी पासवर्ड टाकला आणि आकाशवाणी व्हावी तसा आवाज आला… अॅक्सेस डीनाइड ! मज्जा आहे किनाई?’’
adaparnadeshpande@gmail. com