विचित्र निर्मिती : कारवाँ बनता गया..

‘ज़िन्दगी ज़िन्दाबाद’ (झेड-झेड) या चित्रपटाची निर्मितीप्रक्रिया सुरू झाली. फ्रान्सिसआज्जी म्हणाल्या, आपण आपल्या चित्रपटात ओम पुरींना घेऊ शकलो तर किती मज्जा येईल ना?’ मी मनात म्हटलं, ‘‘ स्वप्न बघायला हरकत नाही.. पण नुकतेच हॉलीवूडला काम करून आलेले हे व्यग्र कलाकार आपल्याला उत्तर तरी देतील का?’’ पण ते ‘हो’ म्हणाले, आणि आमची भीड चेपली. आम्ही हातातल्या फुटक्या बजेटमध्ये कुणालाही विचारायला कचरणार नव्हतो.. और कारवाँ बनता गया..

आम्ही ‘दोघी’ चित्रपटाचं संकलन करत होतो. ‘रवींद्र नाटय़ मंदिर’च्या जुन्या इमारतीची ती मागची बाजू. तिथे संकलनाच्या सरकारी खोल्या होत्या. आमच्यासारख्या गरीब लोकांना त्या चालायच्या. तिथे काम करत असताना ऑफिसमधून शिपाई बोलवायला आला. आमच्यासाठी फोन होता म्हणे. मी थोडं वैतागतच तिथे पोचलो. फोन उचलला आणि मटकन खुर्चीत बसावं अशी परिस्थिती उद्भवली. पलीकडून एक गंभीर आणि अत्यंत परिचित असा भरीव आवाज होता, ‘‘मैं ओम पुरी बोल रहा हूँ..!’’ हे स्वप्न नव्हतं.. खरंच घडत होतं. पहिली फीचर फिल्म बनवणाऱ्या आमच्यासारख्या नव्या दिग्दर्शकांनी रेकॉर्डरवर ठेवलेल्या निरोपाला हा मोठा कलाकार उत्तर देत होता.

झालं होतं असं.. ‘एचआयव्ही एड्स’ या विषयावर चित्रपट बनवण्याची संकल्पना घेऊन फ्रान्सिस यासस या बाई आल्या आणि ‘दोघी’च्या बरोबरीनंच ‘ज़िन्दगी ज़िन्दाबाद’ (झेड-झेड) या चित्रपटाची निर्मितीप्रक्रिया सुरू झाली. फ्रान्सिसआज्जी या अमेरिकी, पण आता भारतीय होऊन गेलेल्या. जागतिक चित्रपटांची आवड असणाऱ्या. पण भारतीय, त्यातही हिन्दी चित्रपटाच्या बाबतीत पूर्ण निरक्षर. त्यांनी ‘सिटी ऑफ जॉय’ हा भारतात-कोलकात्यात बनलेला अमेरिकी चित्रपट पहिला होता. आणि ओम पुरी या महान नटाला त्या ओळखू लागल्या होत्या. ‘झेड-झेड’चं कथानक सुमित्रानं लिहायला घेताच फ्रान्सिसआज्जींनी विनंती केली, ‘या नटाला आपण आपल्या चित्रपटात घेऊ शकलो तर किती मज्जा येईल ना?’ मी मनात म्हटलं, ‘‘स्वप्न बघायला हरकत नाही.. पण नुकतेच हॉलीवूडला काम करून आलेले हे व्यग्र कलाकार आपल्याला उत्तर तरी देतील का?’’

खरं तर ओम पुरींच्याच वर्गमत्रिणी ज्योती सुभाष, उत्तरा बावकर या मोठय़ा कलाकारांबरोबर आम्ही काम केलंच होतं. पण हिंदी चित्रपटसृष्टी आमच्या आवाक्याच्या बाहेरची वाटत होती. धडाका लावून ओमजींच्या घरचा फोन नंबर मिळवला. आणि त्यांच्या रेकार्डरवर ठेवलेल्या मेसेजला त्यांनी उत्तर दिलं होतं. आम्ही त्यांना भेटायला गेलो. वर्सोवा-चार बंगला इथे समुद्र दाखवणारी गच्ची असलेला फ्लॅट. ‘‘तुम्हीच ना ते, खांद्यावर प्रोजेक्टर घेऊन ‘बाई’, ‘पाणी’ वगैरे लघुपट वस्त्या-वस्त्यात दाखवणारे?’’ असा प्रश्न त्यांनी विचारताच आम्ही धन्य जहालो..! हसतमुखाने ते म्हणाले, ‘‘असं वेगळं काही तरी करू पाहणाऱ्या लोकांबरोबर मी काम करायचं नाही तर कुणाबरोबर करायचं?’’ आम्हाला मोकळेपणाने घर दाखवत त्यांनी ‘एका साध्या कलाकाराला अचानक पैसे मिळाल्यावर कसं छान घर घेता आलं बघा,’ अशी स्वत:ची चेष्टाही केली. थोडक्यात, आम्ही या कलाकाराला डॉक्टर कुलकर्णी या महत्त्वाच्या भूमिकेत करारबद्ध करण्याऐवजी त्यांनीच आम्हाला खिशात टाकलं.

आता आमची भीड चेपली होती. आम्ही हातातल्या फुटक्या बजेटमध्ये कुणालाही विचारायला कचरणार नव्हतो. ‘रोजा’मध्ये नुकताच गाजलेला अरिवद स्वामी, डिम्पल कपाडिया, गीतकार म्हणून गुलज़ारजी असे काहीही मनसुबे आम्ही केले. गुलज़ारजी आणि ओमजी याचं काम बघणारे एकच एजंट होते. त्यांची गाठ घेतली. आणि आमच्या बजेटमध्ये ओमजी तीन दिवस देऊ शकतील असं निष्पन्न झालं. आम्ही ते मान्यही केलं. आता मोर्चा गुलज़ारजींच्या ऑफिसकडे.. त्यांचे स्वीय सहायक मराठी आहेत हे कळल्यावर जिवात जीव आला. ऑफिसचं सरकतं दार म्हणजे तरुण गुलज़ारजींचा मोठा फोटो आहे. तो सरकवून आतच जाववेना. पण गेलो. आत त्यांच्या बसण्याच्या खुर्चीच्या मागे त्यांनी स्वत: पेंट केलेलं मीनाकुमारीजींचं चित्र. आणि मुख्य म्हणजे जसे आपल्या मनात आहेत तसेच दिसणारे, वागणारे, लोभस गुलज़ारजी. त्यांनी गाणी लिहायला नकार दिला तरी आता माझी हरकत नव्हती. पण तेही तयार झाले.. आम्ही देऊ केलेल्या तुटपुंज्या मानधनात. हवेत तरंगत आम्ही घरी आलो.. त्यानंतर आम्ही आणि आनंद मोडक त्यांना गाण्याच्या संकल्पना सांगायला, मग गाणी ‘ताब्यात’ घ्यायला असे अनेकदा भेटलो.

अलीकडे एका कार्यक्रमात भेटल्यावर गुलज़ारजी मला म्हणाले, ‘‘तू गाणी लिहितोस म्हणे.. म्हणून माझ्याकडे परत आला नाहीत वाटतं..?’’ मी संकोचून गप्प झालो.. गुलज़ारजींकडून गाणी घेणं फार मजेशीर होतं. ते फारसी लिपीत लिहितात. देवनागरी त्यांना येत नाही. ते त्यांच्या नाटय़मय आवाजात वाचत होते आणि आम्ही त्या कविता लिहून घेत होतो..

डिम्पल कपाडिया या आवडत्या अभिनेत्रीला फोनवर गाठणं ही एक तपश्चर्या होती. पण त्या व्यापातून जात अखेरीस आमची भेट झाली. तीही सनी साऊंड स्टुडिओच्या गच्चीत. ‘झेड-झेड’ची संहिता तिला अत्यंत आवडली आणि ही भूमिका खूप वेगळ्या पद्धतीनं करण्याचा मनोदयही तिनं व्यक्त केला. पण नंतर मात्र कुठे माशी शिंकली देव जाणे. मुलीच्या पहिल्या चित्रपटाच्या – ‘बरसात’च्या धावपळीत ती अडकली म्हणे. मग आम्ही तो नाद सोडून दिला. अरिवद स्वामीनं मात्र दक्षिणी व्यावसायिकतेनं या अपरिचित प्रयोगाला वेळीच नकार दिला. मग त्या जागी मिता वशिष्ठ आणि मिलिंद गुणाजी आले. अभय कुलकर्णी, निसार खान, अभिराम भडकमकर, मनोज मिश्रा, अनुराधा मुजुमदार ही एनएसडीतून नुकतीच बाहेर आलेली गँग होती. नव्यानं ज्यांच्याशी जोडून घेतलं होतं असे नीना कुलकर्णी, सुलभाताई (देशपांडे), अदिती मुळगुंद (देशपांडे), तिची बहीण अश्विनी (अभिजीत पानसेची पत्नी), त्यांच्या आई विद्याताई, आमचे घरचे कलाकार रेणुका आणि सिद्धार्थ दफ्तरदार, छोटय़ा भूमिकेत सोनाली कुलकर्णी, हक्कानं बोलावल्यावर आलेले ज्योती सुभाष, उत्तरा बावकर, विक्रम गोखले, हेमू अधिकारी. सोबतच सहज होकार देऊन सामिल झालेले अंजन श्रीवास्तव, बालकलाकार आस्ताद काळे, आभा औटी, पार्थ उमराणी, जेमतेम पडद्यावर दिसणारा नवोदित गिरीश कुलकर्णी, सचिन कुंडलकर आणि उमेश कुलकर्णी, श्रीरंग उमराणी, प्रमोद काळे, एका भूमिकेत मी स्वत: – अशी भली- मोठी यादी तयार होत गेली. माझ्या आठवणीतून अनेक जण निसटताहेत. आज यातले अनेक जण अत्यंत नावारूपाला आले आहेत तर काही तेव्हाही एक स्थान मिळवून होते. ही सगळी मोट बांधली कशी गेली याचंच आश्चर्य वाटतं. यांच्या जोडीला होती वडाळ्याच्या अनाथ मुलांच्या शेल्टरमधली रस्त्यावरची पोरं. तेही आमचे कलाकार होते. ‘झेड-झेड’ची प्रेरणा ज्याच्याकडून मिळाली त्या राहुल कांबळेसारखी गौतमची भूमिका खूप महत्त्वाची होती. ‘दोघी’ मधल्या रेणुकाचा धाकटा भाऊ सिद्धार्थ ती करू शकेल असा विश्वास सुमित्राला वाटला. काही सहाय्यक त्याविषयी साशंक होते. कारण ओम पुरी, मिता वसिष्ठ यांच्यासमोर त्याला उभं राहायचं होतं. प्रत्यक्ष चित्रीकरणात पहिलाच एकत्र शॉट झाल्यावर ओमजींनी त्याची पाठ थोपटली तेव्हा आम्ही सुमित्राच्या कास्टिंग स्किलला दाद दिली!

आम्ही मुंबईमध्ये अनेक लोकेशन्स पक्की केली. रमाबाई आंबेडकर वस्तीमधलं एक ‘लक्की’ नावाचं हॉटेल, पवईकडून सीप्झकडे येणाऱ्या चिंचोळ्या रस्त्यावरची दुतर्फा पसरलेली वस्ती ही आमची चित्रीकरण स्थळं होती. (आज तिथे मोठ्ठा हायवे आणि डोक्यावरून जाणारा फ्लाय ओव्हर आहे.. आणि दुतर्फा उंच इमारती आहेत..! आज तो भाग ओळखू येत नाही.) या सर्व ठिकाणी चित्रीकरण करण्याची परवानगी मागण्यासाठी आम्ही मुंबईच्या पोलीस आयुक्तालयात गेलो. तिथल्या ज्या अधिकाऱ्याशी आमची ओळख करून देण्यात आली त्यांना पाहताच आमच्या मनात आलं.. अरिवद स्वामी यांनी ती भूमिका करायला हवी. दमदार, आकर्षक आणि सौम्य हसतमुख हिरोसारखाच होता तो.. सुमित्रानं त्यांना विचारलंदेखील, ‘‘तुम्ही चित्रपटात काम करण्याचा कधी विचार केलाय का?’’ त्यांनी शांत हसून नकार दिला. मुंबईमध्ये कमी सामग्री घेऊन चित्रीकरण करण्यातले प्रश्न आम्ही त्यांना समजावून सांगितले. नाइलाजाने आम्ही शूटिंगला काही दिवस उरले असताना पुण्याला शिफ्ट व्हायचं ठरवलं. पण अजून त्या अधिकाऱ्याचा चेहरा नजरेसमोरून जात नाही आणि त्यांचं नाव लिहिताना हात थरथरतो.. हेमंत करकरे..! आज त्यांच्याविषयी कुणी साध्वी म्हणवणारी बाई द्वेषपूर्ण वक्तव्य करते तेव्हा मला तो करारी, शांत आणि स्वच्छ, पारदर्शक प्रामाणिक चेहरा आठवतो.. असो..!

पुण्यामध्ये आम्ही आता होम-ग्राऊंडवर आलो होतो. श्रीमंती फ्लॅट्सपासून ते वेश्या-वस्त्यांपर्यंत प्रत्येक ठिकाणी कोणी ना कोणी संपर्क, मदत करणारे, आर्थिक विचार न करता उभे राहणारे मिळत होते. घोरपडे पेठेत रेल्वेलाइनजवळ सुमित्राच्या संहितेप्रमाणे हुबेहूब चाळ सापडली. त्यात तिसऱ्या मजल्यावरची लांबून पाहून आम्हाला जी खोली आवडली ती खरंच कथेप्रमाणे दोन विद्यार्थ्यांची निघाली. त्यासमोर कथेतल्या वर्णनाप्रमाणे एक हॉटेलही होतं. जणू हे बघूनच संहिता लिहिली होती. आम्हाला असं सावध करण्यात आलं होतं, की ते हॉटेल एका तडीपार गुंडाचं आहे. खरंच त्या गल्ल्यावर एक शांत चेहऱ्याचा जाडजूड मालक बसायचा. त्यानं आम्हाला पूर्ण सहकार्य देऊ केलं. अगदी मागे घरात नेऊन म्हातारीशी सुमित्राची ओळख करून दिली. पुढे अनिलकाका (अवचट) तिथलं चित्रीकरण पाहायला त्याच्या एका पोलीस अधिकारी मित्राला घेऊन आला. ते अधिकारी आणि हे आमचे हॉटेलमालक यांच्यात जी नजरानजर झाली, ती अवर्णनीय होती. नंतर हेही कळलं की मालकांचा इतिहास खरंच खरा होता.. पण आजचं प्रेमळ वागणं हेही खरं होतं.. ‘विश्वरूपदर्शन’ घडणं चालूच होतं. डॉ. मोहन आगाशे आणि अधिकाऱ्यांनी आम्हाला पत्रव्यवहाराला मदत करून ससून इस्पितळात चित्रीकरणाची परवानगी मिळवून दिली. आम्ही ओम पुरींबरोबर खऱ्या एड्सच्या वॉर्डमध्ये चित्रीकरण केलं. आम्ही एका कॉलेज विद्यार्थ्यांचा मृत्यू चित्रीत करत होतो आणि पलीकडे एक आई आपल्या त्याच वयाच्या खऱ्या मरणाऱ्या मुलाच्या वेदना पाहत झुरत होती. एके दिवशी त्या मुलाचं ओरडणं आणि त्या बाईचं सोसणं पाहून आम्ही चित्रीकरण थांबवलं. आमच्या नजरेसमोर तो गेला.. एड्सच्या रुग्णाला संसर्ग टाळण्यासाठी मृत्यूनंतर प्लास्टिकच्या वेष्टणात गुंडाळून नेण्याची तेव्हा पद्धत होती. निसार खान या तरुण कलाकारानं हा अभिनय करताना स्वत:ला त्या प्लास्टिकमध्ये घुसमटून घेतलं होतं.

ओम पुरी तीन दिवसांसाठी आले. आणि पहिल्याच दिवशी सुमित्राला जवळ बोलावून म्हणाले, ‘‘ते पैसे आणि दिवस हे गणित विसरून जा.. चांगलं काम करताहात.. ते पूर्ण करू या..!’’ ‘झेड-झेड’ पूर्ण झाली ती अशा सगळ्या सोबतीच्या वाटसरूंमुळे.. हा कारवाँ मोठा होतच गेला.. होतच जाणार..

यावरून आठवलं.. ज्येष्ठ अभिनेते सूर्यकांतजी यांनी ‘दोघी’मध्ये काम केलं होतं. आम्ही त्यांच्या मापाच्या कर्र-कर्र वाजणाऱ्या कोल्हापुरी वहाणा बनवून घेतल्या होत्या. रुळण्यासाठी घालायला त्या त्यांच्याच ताब्यात दिल्या होत्या. चित्रीकरण संपताच भालजी पेंढारकरांच्या तालमीतले सूर्यकांतजी त्या वहाणा परत करायला घेऊन आले. ‘‘राहू देत,’’ असं म्हटल्यावर ते उत्तरले – ‘‘असं कसं? ही आता ‘कंपनीची’ प्रॉपर्टी..!’’ ‘झेड-झेड’चं काम सुरू होताच ते म्हणाले, ‘‘कंपनीची फिल्म आणि मी नाही त्यात? एक वेळ पानवाल्याच्या दुकानात मवाली म्हणून गर्दीत उभा करा..’’ ..सूर्यकांतजी मवाली म्हणून गर्दीत उभे आहेत या विचारानं आमचे प्राण कंठाशी आले..! शेवटी ओमजी करत असलेल्या डॉक्टर कुलकर्णी या व्यक्तिरेखेचे फ्लॅशबॅकमधले वडील म्हणून त्यांच्यासाठी सुमित्रानं एक प्रसंग लिहिला, तेव्हा त्यांच्या जिवाला बरं वाटलं..!

आज सूर्यकांतजी नाहीत.. ओमजीही नाहीत.. त्यांच्या पुण्याईची जोड आमच्या चित्रपटांना आहे, अशी कृतज्ञतेची भावना मात्र मनात आहे..!

sunilsukthankar@gmail.com

chaturang@expressindia.com