एड्सला कारणीभूत ठरणाऱ्या एचआयव्ही म्हणजे ह्य़ूमन इम्युनो डेफिशियन्सी सिंड्रोम या विषाणूचा मुकाबला करण्यासाठी लस शोधणे आवश्यक आहे. त्यादृष्टीने आणखी एक पाऊल पुढे पडले असून एचआयव्ही या विषाणूच्या रचनेतील बाहेरच्या कवचात असलेल्या प्रथिनाची रचना वैज्ञानिकांनी उलगडली आहे. या संशोधनामुळे एचआयव्हीवरील लस लवकर तयार करणे शक्य होईल.
एचआयव्ही विषाणू हा मानवी प्रतिकारशक्ती यंत्रणेला सतत हुलकावणी देत असतो. याचे कारण म्हणजे हा विषाणू जेव्हा यजमान पेशीत प्रवेश करतो तेव्हा रचना बदलून तिच्यात बेमालूमपणे मिसळून जातो. या विषाणूचे कवच किंवा बाह्य़ भाग ज्या प्रथिनाचा बनलेला असतो त्यामुळे तो पेशीत संसर्ग करू शकतो. वैज्ञानिकांनी एचआयव्हीवर लस बनवण्यासाठी या प्रथिनावर लक्ष केंद्रित केले आहे. त्याच्या तीन प्रती असतात; त्यात जीपी ४१ व जीपी १२० या दोन आहेत. डय़ुक युनिव्हर्सिटीच्या वैज्ञानिकांनी सांगितले की, जीपी ४१ हा प्रथिनाचा भाग ज्याला ‘एमपीइआर’ म्हणतात तो एचआयव्ही संसर्गात खलनायकाची भूमिका पार पाडतो. जैवरसायनशास्त्राचे प्रा. लिओनार्ड स्पायसर यांच्या मते एचआयव्ही विषाणूची रचना वेगवेगळ्या देशात वेगवेगळी दिसून आली आहे. त्यामुळे या विषाणूच्या अशा एखाद्या उपभागाला लक्ष्य बनवायचे की जो सगळ्या एचआयव्ही विषाणूत सारखाच असतो; तो भाग म्हणजे हे प्रथिनाचे आवरण आहे. या आवरणात काही अमायनो आम्लेही असतात जी प्रतिपिंडांना नामोहरम करून मानवी पेशीला चिकटतात. एचआयव्ही विषाणूचे बाहेरचे पातळ आवरण हा असा भाग आहे जिथे एचआयव्ही रूग्णाची सर्वात प्रभावी प्रतिपिंड जाऊन चिकटतात व या विषाणूला नष्ट करतात. जेव्हा हा विषाणू यजमान पेशीत शिरतो तेव्हा त्याचे प्रथिनाचे आवरण तीन टप्प्यातून जाते. त्यात विलीनीकरण पूर्व व विलीनीकरणोत्तर अशा दोन अवस्था असतात. मधल्या एका अवस्थेत हा विषाणू यजमान पेशीच्या संपर्कात येतो ती फार वेगळी असते, त्यावेळी नेमक्या काय क्रिया घडतात हे एक्स रे क्रिस्टलोग्राफी म्हणजे क्ष किरण स्फटिकशास्त्रासारख्या व न्यूक्लिअर मॅग्नेटिक  रेझोनन्स या पारंपरिक तंत्रांनी अभ्यासता येत नाहीत. डय़ुक विद्यापीठाच्या संशोधकांनी या मर्यादेवर मात करताना प्रथिन अभियांत्रिकी तंत्र वापरले त्याला ‘एनएमआर’ म्हणतात व यात एक सॉफ्टवेअरही तयार करण्यात आले होते. या संशोधनातील प्रमुख लेखक पॅट्रिक रिअरडॉन यांच्या मते विषाणू पेशीत शिरण्यापूर्वीच्या तीन टप्प्यातील मधला अस्थिर टप्पा स्थिर करण्यासाठी प्रथिन अभियांत्रिकीचा वापर करून बनवलेले प्रथिन एचआयव्ही एमपीइआर या एचआयव्ही पटलाशी संबंधित प्रथिनात घालून त्याला जीपी ४१ प्रथिनासारखे गुणधर्म दाखवण्यास भाग पाडण्यात आले, पण ते अस्थिर अवस्थेत नव्हते तर स्थिर होते. त्यामुळे एमपीइआरच्या तीन भागातील प्रक्रियेचा नेमका अभ्यास शक्य झाला. डय़ुक विद्यापीठास गेल्या वर्षी डिसेंबरमध्ये बिल व मेलिंडा गेटस फाउंडेशनने २९ लाख डॉलरचे अनुदान एचआयव्हीवर लस शोधण्यासाठी दिले आहे.