दुष्काळाशी दोन हात!

दुष्काळाशी टक्कर घेण्यासाठी केंद्र सरकारने पारंपरिक जलस्रोतांचा आधार घेतला आहे. त्यानुसार परंपरागत जलस्रोत पुरुज्जीवित करणारी महत्त्वाकांक्षी जलशक्ती मोहीम सोमवारपासून सुरू करण्यात आली. ही मोहीम देशातील २५५ दुष्काळग्रस्त जिल्ह्य़ांमध्ये १५ सप्टेंबपर्यंत राबवली जाणार आहे.

स्वच्छता मोहिमेनंतरची जलशक्ती मोहीम ही मोदी सरकारची दुसरी महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. पंतप्रधान मोदी यांनी रविवारी ‘मन की बात’मध्ये जलशक्ती मोहिमेचा प्रामुख्याने उल्लेख केला होता. भाजपच्या जाहीरनाम्यातही पाणी संकटावर मात करण्यासाठी मोहीम राबविण्याचा मुद्दा समाविष्ट करण्यात आला होता. जलशक्ती मोहीम महात्मा गांधी रोजगार हमी योजना (नरेगा)च्या माध्यमातून राबवण्यात येईल, असे जलशक्तीमंत्री गजेंद्र शेखावत यांनी सांगितले.

मोहिमेत नेमके काय होणार?

स्थानिक स्तरावरील तलाव, विहिरी असे पारंपरिक जलस्रोत वापरायोग्य बनवले जातील. पावसाच्या पाण्याची साठवणूक करण्यासाठी जनजागृती केली जाईल. ‘पाणी अडवा, पाणी जिरवा’ तत्त्वाचा अवलंब करून पाण्याची पातळी वाढवणे, वृक्षलागवडीवर भर देणे असे उपाय योजले जाणार आहेत.

किती जलस्रोत उपयोगी?

• परंपरागत जलस्रोताचा पुन्हा वापर करण्यावर मोहिमेत भर देण्यात आला असला तरी ब्लॉक स्तरावर किती जलस्रोत पुनरुज्जीवित करता येतील, याची माहिती आधी केंद्र सरकारला जमा करावी लागेल. त्यासाठी केंद्र, राज्य तसेच जिल्हा स्तरावरील अधिकारी, या क्षेत्रातील अभ्यासक, शास्त्रज्ञ तसेच स्वयंसेवी संस्थांना सहभागी करून घेतले जाणार आहे. किती जलस्रोत उपयोगी आहेत, याचा अभ्यास केल्यानंतर प्रत्यक्ष काम सुरू होईल. केंद्रातील विविध खात्यांचे सहसचिव दर्जाचे २५५ अधिकारी या मोहिमेवर देखरेख ठेवणार आहेत.
• महाराष्ट्रातील १७ धरणांमध्ये आजघडीला ०.६१ अब्ज क्युबिक मीटर म्हणजेच एकूण क्षमतेच्या फक्त ४ टक्के पाणीसाठा असल्याची माहिती केंद्रीय जलशक्ती मंत्रालयाने लेखी उत्तरात दिली.
• राज्यसभेतील खासदार राजकुमार धूत यांनी देशातील ९१ धरणांतील पाणीसाठय़ासंदर्भात प्रश्न उपस्थित केला होता. या धरणांत जेमतेम २० टक्के इतकाच पाणीसाठा उपलब्ध आहे का, असा प्रशन धूत यांनी विचारला होता.
• जलशक्ती मंत्रालयाच्या म्हणण्यानुसार, देशातील ९१ धरणांमध्ये २.२६५ अब्ज क्युबिक मीटर म्हणजेच १७ टक्के पाणीसाठा आहे.
• गेल्या वर्षी याच काळात महाराष्ट्रातील धरणांमध्ये १५ टक्के पाणीसाठा होता. गेल्या दहा वर्षांमध्ये सरासरी १५ टक्के पाणीसाठा उपलब्ध झाला होता.

दोन टप्पे

जलशक्ती मोहीम १ जुल ते ३० सप्टेंबर आणि १ ऑक्टोबर ते ३० नोव्हेंबर अशा दोन टप्प्यांत. मोहिमेचा पहिला टप्पा मोसमी पावसाचा फायदा मिळणाऱ्या राज्यांमध्ये दुसरा टप्पा परतीच्या पावसाचा अधिक लाभ मिळणाऱ्या ईशान्येकडील राज्यांमध्ये मोहिमेत भूगर्भातील जलपातळी कमी झालेले ३१३ ब्लॉक, जलपातळी अत्यंत खालावलेले ११८६ ब्लॉक आणि पातळी कमी होऊ लागलेल्या ९४ ब्लॉकचा समावेश जलशक्ती मोहिमेत लोकजागृतीवर अधिक भर देण्यात आला आहे. पुढील वर्षीही ही योजना कायम राहणार आहे. स्वच्छता मोहिमेप्रमाणे ही मोहीमही जनआंदोलनात रूपांतरित होणे अपेक्षित आहे.     – गजेंद्र शेखावत, जलशक्तीमंत्री