Harappans were the first to use gold coins: भारतीय इतिहासात हडप्पा संस्कृती म्हणजे एक सुवर्णपान आहे. सिंधू-सरस्वती खोऱ्यात सुमारे पाच हजार वर्षांपूर्वी फुललेली ही संस्कृती जगातील सर्वात प्रगत शहरी संस्कृतींपैकी एक मानली जाते. नियोजनबद्ध रस्ते, उत्तम जलनिस्सारण व्यवस्था, धातुकाम, व्यापार आणि सांस्कृतिक जीवनामुळे हडप्पा संस्कृतीचा वारसा आजही संशोधकांना थक्क करतो.
दुसरीकडे, भारतीय समाजात सोन्याचं स्थानही अनादिकालापासून विशेष आहे. सोनं म्हणजे संपन्नता, पवित्रता आणि अमरत्वाचं प्रतीक. वेदांमध्ये, पुराणकथांमध्ये, रामायण-महाभारतात सोन्याचे उल्लेख विपुल प्रमाणात आढळतात. आजही सोनं हे दागिने, धार्मिक विधी किंवा गुंतवणुकीच्या रूपाने प्रत्येक भारतीयाच्या जीवनात महत्त्वाचं आहे.
अशा परिस्थितीत, हडप्पा संस्कृतीत सोन्याचा वापर केवळ अलंकारापुरता नव्हे तर चलन म्हणून ‘निष्क नाण्यांच्या रूपाने’ होत होता हे नव्या संशोधनात उघड झालं आहे. ही उकल भारतीय इतिहासाच्या समजुतीचं पारडंच बदलून टाकणारी आहे.
डॉ. बी. आर. मणी यांचा महत्त्वपूर्ण शोध
भारताचे ज्येष्ठ पुरातत्त्ववेत्ते डॉ. बी. आर. मणी यांनी अलीकडेच एक क्रांतिकारी संशोधन केले आहे. गुरुवारी नवी दिल्लीतल्या राष्ट्रीय संग्रहालयाच्या सभागृहात, नाणकशास्त्रज्ञ, कला इतिहासकार, पुरातत्त्ववेत्ते आणि पद्मभूषण पुरस्कारप्राप्त कैलाशनाथ दीक्षित यांच्यासमोर त्यांचं व्याख्यान पार पडलं. या व्याख्यानात ते म्हणाले की, निष्क हीच भारतातील सर्वात जुनी सोन्याची नाणी मानली पाहिजेत. आजवर जी गोलसर, मध्यभागी छिद्र असलेली सोन्याची वस्तू फक्त ‘मणी’ म्हणून ओळखली जात होती, ती प्रत्यक्षात हडप्पा आणि वैदिक समाजात वापरली जाणारी खरी नाणी होती.
मात्र हडप्पा संस्कृतीतील उत्खननांनी हा समज बदलून टाकला. मोहेंजोदडो (सिंध, पाकिस्तान), लोथल (गुजरात) आणि राखीगढी (हरियाणा) यांसारख्या स्थळांवर विविध वजनाची आणि छिद्रांच्या आकारमानात फरक असलेली अशी सोन्याची निष्क नाणी सापडली आहेत. १९५०–६० च्या दशकात लोथलचं उत्खनन करणारे पुरातत्त्ववेत्ते एस. आर. राव यांनी यांना ‘मायक्रो-बीड्स’ असं नाव दिलं होतं. काही नाणी तर फक्त ०.२५ मि.मी. एवढ्या व्यासाची होती. पश्चिम उत्तर प्रदेशातील मांडी येथे सापडलेल्या ४० सोन्याच्या निष्क नाण्यांच्या खजिन्याने या नाण्यांचा खरा उपयोग स्पष्ट केला.
डॉ. मणी सांगतात, “एखाद्या श्रीमंत माणसाची संपत्ती १०० निष्क किंवा १००० निष्क या आधारावर मोजली जात असे.” शिवाय, निष्काचा उपयोग केवळ अलंकार म्हणून नव्हे, तर अनेक कारणांसाठी होत होता.
निष्क नाणी अनेक प्रकारे वापरली जात होती :
- चलन म्हणून – दैनंदिन व्यवहार व व्यापारात
- व्यापारी संपत्ती म्हणून – मालमत्ता म्हणून
- धार्मिक अर्पणासाठी – यज्ञ, पूजा आणि विधींमध्ये
- प्रतिष्ठेचं प्रतीक म्हणून – समाजातील स्थान आणि संपन्नता दाखवण्यासाठी
यातील छिद्रांमुळे ती सहज ओवून माळेसारखी वाहून नेता येत किंवा मोजता येत असावीत. यावरून त्या काळातील व्यवहार किती व्यवहार्य आणि प्रगत होते, हे समजतं.
साहित्य आणि पुरातत्त्व यांची सांगड
या निष्कर्षापर्यंत पोहोचताना डॉ. मणी यांनी साहित्यिक आणि पुरातत्त्वीय पुराव्यांची सांगड घातली. त्यांनी प्राचीन ग्रंथांतील ‘निष्क’ या उल्लेखांचा अभ्यास केला आणि त्यांची तुलना मांडी येथे सापडलेल्या ४० सोन्याच्या नाण्यांशी केली. ग्रंथांतील उल्लेख आणि प्रत्यक्ष नाण्यांची वैशिष्ट्यं यामध्ये ताळमेळ आढळल्यामुळे त्यांनी ठामपणे सांगितलं की, निष्क ही नाणी हडप्पा आणि वैदिक समाजाच्या आर्थिक व सांस्कृतिक जीवनाचा महत्त्वपूर्ण भाग होती.
भारतीय अर्थव्यवस्थेवर परिणाम
या शोधामुळे भारतीय अर्थव्यवस्थेबाबत अनेक नवे दृष्टिकोन समोर आले आहेत:
- धातुशास्त्राचं प्रगत ज्ञान – हडप्पा संस्कृतीतील लोकांना सोनं शुद्ध करून चकतीसारखी नाणी घडवण्याच्या तंत्रज्ञानाची जाण होती.
- व्यापारी जाळं – नाण्यांच्या वापरामुळे मोठ्या प्रमाणावर आणि सुव्यवस्थित व्यापारी देवाणघेवाण होत होती.
- धार्मिक आणि सांस्कृतिक मूल्य – सोनं हे देवांना अर्पण करण्यासाठी वापरलं जात असे आणि ते प्रतिष्ठेचं द्योतक मानलं जाई.
- यामुळे हडप्पा संस्कृती ही केवळ शहरी संस्कृती नसून एक आर्थिकदृष्ट्या स्थिर आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध समाज होता, हे अधोरेखित होतं.
पारंपरिक समजुतींना छेद
आजवर आपल्या इतिहासाच्या पुस्तकांत सांगितलं जात होतं की, भारतात सोन्याची नाणी प्रथम कुशाण काळात (इ.स. १–३ रे शतक) आली. मात्र डॉ. मणी यांच्या संशोधनामुळे हा समज पूर्णपणे चुकीचा ठरतो. खरं तर, इ.स.पू. तिसरं–दुसरं सहस्रक म्हणजे जवळपास तीन हजार वर्षांपूर्वीच हडप्पा आणि वैदिक समाजात सोन्याची नाणी अस्तित्वात होती. यामुळे सोन्याच्या नाण्यांचा इतिहास हजारो वर्षांनी मागे सरकतो.
तज्ज्ञांच्या प्रतिक्रिया
व्याख्यानानंतर कैलाशनाथ दीक्षित म्हणाले, “बी. आर. मणी यांनी आपल्या पिढीचे डोळे उघडले आहेत. त्यांच्या संशोधनामुळे पुढील पिढ्याही प्रबुद्ध होतील.” राष्ट्रीय संग्रहालयाच्या संवर्धन संचालक शिल्पा रतुरी यांनीही सांगितलं की, “या शोधामुळे आपली भारतीय इतिहासाकडे पाहण्याची दृष्टीच बदलते.” स्वतः डॉ. मणी यांनी एक महत्त्वपूर्ण तुलना केली, “निष्क ही क्रिप्टोकरन्सीसारखी केवळ व्यवहारापुरती नव्हती. ती प्राचीन भारतीयांसाठी प्रत्यक्ष अस्तित्वात असलेली, स्पर्श करता येणारी मौल्यवान संपत्ती होती.”
सुवर्ण वारसा उलगडणारा शोध
हडप्पा संस्कृती ही भारतीय इतिहासातील एक अद्वितीय देणगी आहे. तिच्यातूनच प्राचीन भारताच्या नगररचना, धातुकाम, व्यापार आणि सांस्कृतिक समृद्धीचं दर्शन घडतं. आता निष्क नाण्यांच्या शोधामुळे या वारशाला नवं परिमाण मिळालं आहे.
या शोधामुळे केवळ सोन्याच्या नाण्यांचा इतिहास बदलत नाही, तर भारतीय समाजाचं सोन्याशी असलेलं खोल नातं किती प्राचीन आहे हेही स्पष्ट होतं. पुढील उत्खननांमधून अजून कितीतरी नवीन माहिती समोर येईल. पण आज इतकं मात्र नक्की की, निष्क नाण्यांनी भारतीय प्राचीन इतिहासाला एक नवीन सुवर्णझळाळी दिली आहे
