2,000-Year-Old Buddhist Temple Unearthed in Pakistan: पाकिस्तानच्या स्वात खोऱ्यात, सिंधू संस्कृतीच्या कुशीत, सापडलेलं एक प्राचीन बौद्ध मंदिर केवळ जीर्ण दगडांचा समूह नाही. तर, हे मंदिर प्राचीन समृद्ध इतिहासाचे साक्षीदार आहे. हे मंदिर सुमारे २,००० वर्षांपूर्वी बांधले गेले आणि त्याच्या पायाशी अजूनही बुद्ध काळातील प्रतिध्वनी उमटत आहे. हे स्थान केवळ बौद्ध धर्माचं नव्हे, तर ग्रीक आणि भारतीय संस्कृतींच्या संगमाचंही साक्षीदार आहे.
उत्तर पाकिस्तानातील स्वात खोऱ्यात प्राचीन गांधार प्रदेशाच्या भागात उत्खननातून प्राचीन बौद्ध मंदिर उघडकीस आले आहे. याच गांधार प्रदेशावर सिकंदराने विजय मिळवला होता. त्यामुळे याच भागात बौद्ध विचारधारा आणि ग्रीक कलाशैली यांचा अनोखा संगम घडून आला. हे प्राचीन मंदिर इसवी सनपूर्व दुसऱ्या शतकातील असल्याचे मत अभ्यासकांनी व्यक्त केले आहे. हा प्रांत इंडो-ग्रीक साम्राज्याचा भाग होता. हे प्राचीन मंदिर आधीच्या बौद्ध मंदिरावरच बांधलेले होते. म्हणजे यापूर्वीचे मंदिर इसवी सनपूर्व तिसऱ्या शतकात बांधले गेले असावे असा अंदाज आहे. याचा अर्थ गौतम बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर काही वर्षातच पहिले मंदिर बांधण्यात आले असावे. लुका मारिया ऑलिविएरी हे व्हेनिसमधील काफोस्कारी विद्यापीठातील पुरातत्त्वतज्ज्ञ असून त्यांनी ही उत्खनन मोहीम आंतरराष्ट्रीय भूमध्य व प्राच्य अभ्यास संघटना (ISMEO) यांच्या संयुक्त विद्यमाने पार पाडली. हे उत्खनन गांधारच्या ऐतिहासिक भागात झाले. या भागाचे वर्णन एन्शिक्लोपीडिया ब्रिटानिका मध्ये भारत, मध्य आशिया आणि मध्य पूर्वेतीला जोडणारे व्यापारी आणि सांस्कृतिक संगमस्थळ, असे केले आहे.
उत्खननातून सापडलेले मंदिर
हे प्राचीन मंदिर बरीकोट (Barikot) या आधुनिक शहराच्या मध्यभागी आढळले आहे. उत्खननातून या मंदिराचे १० फूट (३ मीटर) उंच उत्सवासाठी वापरले जाणारे व्यासपीठ उघडकीस आले. त्यावर एक गोलाकार रचना आहे. ज्यात डोम किंवा शंखाकार ‘स्तूप’ (बौद्ध स्तूप) होता. या संपूर्ण मंदिर परिसराची पुनर्बांधणी अनेक वेळा झाली होती. उघडकीस आलेल्या अवशेषात एक छोटा स्तूप, भिक्षूंकरिता निवासस्थान, जिना, स्तंभाचा पाया, प्रवेशदालने आणि प्राचीन रस्त्याकडे तोंड असलेलं एक सार्वजनिक अंगण यांचा समावेश आहे.
तपासणीतून उलगडलेले पुरावे
बरीकोट येथील हे मंदिर गांधार प्रांतातील सर्वात जुन्या बौद्ध वास्तूंपैकी एक असल्याचे पुरावे स्पष्ट आहेत, असं लुका मारिया ऑलिविएरी यांनी दिलेल्या माहितीत सांगितलं. ते काफोस्कारी विद्यापीठाचे पुरातत्त्वशास्त्र या विषयाचे अभ्यासक आहेत.
इतिहास आणि आधुनिक उत्खनन
इटालियन पुरातत्त्ववेत्ते १९५५ पासून स्वातमध्ये संशोधन करत आहेत. बरीकोट येथे १९८४ साली त्यांनी उत्खनन केलं होत. शहरीकरणामुळे नष्ट होणाऱ्या पुरातत्त्वीय ठिकाणांचे संरक्षण करणे आणि चोरट्यांकडून होणाऱ्या गुप्त उत्खननांपासून सांस्कृतिक वारसा वाचवणे, हा या मोहिमेचा उद्देश होता. पूर्वी या उत्खननात केवळ बरीकोट शहराच्या आग्नेय भागामध्ये आणि अ‍ॅक्रोपोलिसच्या भागात (टेकाडाच्या भागात) काम झाले होते. परंतु, शहराच्या मध्यभागी जमीन खरेदी करणे कठीण आणि महाग असल्यामुळे मुख्य क्षेत्रामध्ये संशोधन होऊ शकले नव्हते. २०१९ साली, प्रांतिक पुरातत्त्व खात्याने शहराच्या मध्यभागी एक भूखंड खरेदी केल्यावर इथे उत्खनन सुरू झाले. आधीच काही चोरट्या उत्खननांमुळे संशोधकांना इथे काहीतरी महत्त्वाचं असल्याचा संशय होता. ऑलिविएरी म्हणतात, “आम्ही अनेक वर्षे स्थानिक लोकांनी घर बांधताना, शेती करताना किंवा लपवून केलेल्या उत्खननात खाली सापडणाऱ्या गोष्टींवर लक्ष ठेवत होतो. त्यामुळे तिथे काहीतरी मोठं पुरातत्त्वीय ठिकाण असण्याची शक्यता होती.” हे मंदिर एका प्राचीन महामार्गालगत स्थित होतं. या महामार्गाच्या शेवटी एक ६५ फूट रुंद बौद्ध स्तूप होता. आज त्या स्थळी एक विद्युत टॉवर आहे. Live Science च्या रिपोर्टनुसार, उत्खनन २०१९ साली सुरू झाले आणि २०२१–२२ दरम्यान मंदिराच्या मुख्य भागाचा शोध लागला. त्याची अधिकृत घोषणा आणि नोंद २०२२ च्या अखेरीस करण्यात आली.
२,००० हून अधिक पुरातत्त्वीय वस्तू सापडल्या
या उत्खननात संशोधकांना २,००० हून अधिक वस्तू सापडल्या आहेत. यात नाणी, दागदागिने, मुद्रांक, मातीची भांडी, दगडी मूर्ती, अनेक वस्तूंवर प्राचीन लिपी कोरलेली आहे.
सिकंदराचा प्रभाव आणि ग्रीक वारसा
बरीकोट हे प्राचीन ग्रीक ग्रंथांमध्ये “बझिरा” किंवा “बेरिया” म्हणून ओळखलं जातं. इ.स.पू. ३२७ मध्ये सिकंदराने गांधार प्रदेश जिंकला होता. “बझिरा” या शब्दाचा अर्थ “वज्राचे नगर” असा होतो आणि या स्थळाचा संदर्भ महाभारताशी जोडला जातो. सिकंदराने भारतावर आक्रमण करताना हा भाग काबीज केला होता. इसवी सनपूर्व ३२३ मध्ये बाबिलोन येथे मृत्यू येण्यापूर्वी सिकंदर परतीच्या वाटेवर निघाला होता. त्याच्या मृत्यूनंतर, त्याचे सेनापती त्याच्या साम्राज्याचे तुकडे करून वेगवेगळ्या भागांवर नियंत्रण ठेवत होते. त्यापैकी बॅक्ट्रिया या गांधारच्या वायव्येकडील भागावर ग्रीकचे मूळ शासक राज्य करू लागले. शिवाय काही काळ गांधार हा भाग मौर्य साम्राज्याच्या अधीन ही होता. ऑलिविएरी सांगतात की, बौद्ध धर्माचा प्रसार या काळात सुरू झालेला होता. विशेषतः मेनांडर पहिला या इंडो-ग्रीक राजाच्या काळात (इ.स.पू. १६५) बौद्ध धर्म उच्चवर्गांमध्ये मान्य झाला. पुढे, कुषाण साम्राज्याच्या काळात स्वात हे बौद्ध धर्माचं एक पवित्र केंद्र होतं. इथली ग्रीको-बुद्ध शैली जगप्रसिद्ध झाली.
भौगोलिक महत्त्व
स्वात खोऱ्याचे हवामान समशीतोष्ण असून इथे दरवर्षी दोन पीकं घेतली जातात. त्यामुळे प्राचीन बरीकोट हे कृषी उत्पादनाच्या नियंत्रणाचे प्रमुख केंद्र मानले जात असे. सिकंदरानेही या भागाचा उपयोग आपल्या सेनेसाठी अन्नधान्याचा साठा (breadbasket) म्हणून केल्याचा उल्लेख व्हेनिस विद्यापीठाच्या एका लेखात आहे. एकुणात समृद्ध बौद्ध वारसा इथे हजारो वर्षे नांदत होता.
