पहिल्या सूक्ष्मदर्शकांच्या विकासामुळे नवीन अज्ञात जगाचा शोध लागला आणि सूक्ष्मजीवांची ओळख झाली. संसर्गजन्य रोग हे संशोधनाचे पहिले केंद्रबिंदू ठरले. नवीन तंत्रे आणि उपकरणांच्या विकासामुळे सूक्ष्मजीवशास्त्रीय संशोधनाला चालना मिळाली. असे लक्षात आले की, सूक्ष्मजीव हे फक्त रोगनिर्माण करत नसतात तर अनेक सूक्ष्मजंतू मानवी जीवनात सकारात्मक व फायदेशीर कार्य करतात. बहुसंख्य सूक्ष्मजंतू मानवीजीवनात इकोसिस्टिमच्या कार्यासाठी आवश्यक असतात. आपल्या आतड्यात १०० ट्रिलियन सूक्ष्म जंतूच्या (मायक्रोबियल) पेशींचा समुदाय असतो, जो मानवी शरीरविज्ञान, चयापचय, पोषण आणि रोगप्रतिकार कार्ये करतो. बहुतेक जीवाणू मोठ्या आतड्यात राहतात. बाकीचे लहान आतड्यात आणि पोटात आढळतात. ते उपयुक्त असतात जर संतुलनात असतील तर. निरोगी मायक्रोबायोम टिकवून ठेवण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे फळे, भाज्या, शेंगा, नटस, ड्राय फ्रुट्स आणि संपूर्ण धान्य यासारख्या वनस्पती स्रोतांमधून तसेच दही व ताक या बरोबर ताजे आणि संपूर्ण अन्न खाणे. आरोग्य आणि रोगांमध्ये मायक्रोबायोटाची भूमिका त्याच्या शोधानंतर असंख्य अभ्यासांद्वारे महत्वाची मानली जाते. सूक्ष्म जीव कुठे आहेत त्याप्रमाणे, मायक्रोबायोटाचे वर्गीकरण आतडे, तोंड, श्वसन आणि त्वचेच्या मायक्रोबायोटामध्ये केले जाऊ शकते. सूक्ष्मजीव समुदाय मानवी व्यक्ती म्हणजेच यजमानासह सहजीवनात असतात आणि रोगप्रतिकारक कार्याचे नियमन करतात. तथापि, microbiota/ dysbiosis मुळे शारीरिक कार्ये आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग (CVD), कर्करोग, श्वसन रोग इ. रोगांचे अनियमन होऊ शकते. हेही वाचा : हिवाळ्यात १०० ग्रॅम मध खाण्याचे डॉक्टरांनी सांगितले ‘हे’ जबरदस्त आरोग्यदायी फायदे; वाचा… मायक्रोबायोटा म्हणजे काय? मायक्रोबायोटा, ज्याला मायक्रोबायोम म्हणूनही ओळखले जाते, हा सूक्ष्मजीवांचा समुदाय आहे जो आपल्या शरीरात आणि त्यावर बांडगुळाप्रमाणे राहतो. या सूक्ष्मजीवांमध्ये बॅक्टेरिया, आर्किया, बुरशी, विषाणू आणि प्रोटोझोआ यांचा समावेश होतो. यातील बहुसंख्य सूक्ष्मजीव निरुपद्रवी किंवा आपल्या आरोग्यासाठी फायदेशीर आहेत. 'निरोगी' आतडे मायक्रोबायोटा सर्वसाधारणपणे आपल्या आतड्यांत वर सांगितल्या प्रमाणे १०० ट्रिलियन सूक्ष्मजीव एकत्र राहतात. सध्याच्या संशोधनाने हे दाखवून दिले आहे की, मानवी मायक्रोबायोटा पोषक तत्वांचे उत्खनन, चयापचय आणि रोग प्रतिकारशक्ती यामध्ये जवळून गुंतलेला आहे. सूक्ष्मजीव संतुलन मानवी रोग आणि आरोग्याशी जवळून संबंधित आहे. बऱ्याचदा प्रवासानंतर किंवा बाहेरचे काही खाल्ल्या नंतर काही व्यक्तीना आव पडते किंवा पोट बिघडते किंवा अनेकदा शौचास जावे लागते. काहींना तर पाण्यासारखे जुलाब होतात. बाहेरील खाण्यातील जंतुनी आपल्या शरीरातील मायक्रोबायोटाचे संतुलन बिघडवल्यामुळे असे होते. मग त्यावर बऱ्याचदा अनेक अॅंटीबायोटिक्स व इतर औषधे दिली जातात. कधी कधी हा प्रकार काही महिने चालतो. अश्या वेळी आपल्या शरीरातील अनेक जैविक प्रक्रियांवर परिणाम करू शकतो. अन्नातून ऊर्जा आणि पोषक तत्वे काढण्यासाठी, पाचक रस आणि बायोकेमिकल मार्ग प्रदान करणाऱ्या बहुमुखी चयापचय जनुकांमुळे मायक्रोबायोटा महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. शिवाय, जीवनसत्त्वे, अमीनो अॅसिड आणि लिपिड्स यांचे चयापचय देखील यांच्यावर अवलंबून असते. रोगप्रतिकारक प्रणालीबद्दल, मानवी मायक्रोबायोटा केवळ प्रतिजैविक पदार्थ तयार करून बाह्य रोगजनकांपासून यजमानाचे संरक्षण करत नाही तर आतड्यांमधील, त्वचेवरील रोगप्रतिकारक प्रणालीच्या विकासामध्ये महत्त्वपूर्ण घटक म्हणून काम करतो. म्हणूनच अश्या वेळी हल्ली डॉक्टर प्रतिजैविकंबरोबर प्री व प्रो बायोटिक्स देतात. यामुळे शरीरातील सूक्ष्म जीवांचे संतुलन पुनः प्रस्थापित होण्यास मदत होते. हेही वाचा : मकर संक्रांतीला बनवली जाणारी खिचडी वजन कमी करण्यासाठी आहे अतिशय फायदेशीर; जाणून घ्या, आहारतज्ज्ञ काय सांगतात… मायक्रोबायोटाची भूमिका मायक्रोबायोटा आपल्या आरोग्याच्या अनेक पैलूंमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो जसे की १. पचन: मायक्रोबायोटा अन्नाचे विभाजन करून पोषकद्रव्ये शोषण्यास मदत करते.२. रोगप्रतिकारक कार्य: मायक्रोबायोटा आपली रोगप्रतिकारक प्रणाली विकसित आणि नियमन करण्यात भूमिका बजावते.३. चयापचय: मायक्रोबायोटा आपले चयापचय आणि ऊर्जा संतुलन नियंत्रित करण्यास मदत करते.४. मानसिक आरोग्य: मायक्रोबायोटा मानसिक आरोग्य स्थितींशी जोडला गेला आहे जसे की नैराश्य आणि चिंता कमी करतो. निरोगी (चांगले) मायक्रोबायोटा वैविध्यपूर्ण आणि स्थिर असतो. याचा अर्थ त्यात विविध प्रकारचे सूक्ष्मजीव असतात आणि कालांतराने सूक्ष्मजीवांची संख्या तुलनेने स्थिर राहते. दुसरीकडे, डिस्बायोटिक मायक्रोबायोटा असा आहे जो शिल्लक नसतो. आहार, प्रतिजैविक आणि तणाव यासह अनेक घटकांमुळे हे असे होऊ शकते. हेही वाचा : आत्महत्येच्या विचारांपासून एआर रेहमानला आईने असं केलं दूर, तुमच्या जवळच्यांना तुम्ही कशी कराल मदत? डॉक्टर म्हणाले… डिस्बायोसिस डिस्बायोसिस (आतड्यातील सूक्ष्मजीव असंतुलन) अनेक आजरांशी व आरोग्य परिस्थितींशी जोडलेले आहे. त्याची काही उदाहरणे:१. दाहक आंत्र रोग (Inflammatory Bowel Disease ): IBD हा विकारांचा एक समूह आहे ज्यामुळे पचनमार्गात जळजळ होते.२. लठ्ठपणा: लठ्ठपणा ही शरीरातील अतिचरबीमुळे दर्शविलेली एक स्थिती आहे.३. मधुमेह: मधुमेह ही उच्च रक्तातील साखरेची पातळी दर्शविणारी स्थिती आहे.४. स्वयंप्रतिकार रोग: स्वयंप्रतिकार रोग ही अशी परिस्थिती आहे ज्यामध्ये रोगप्रतिकारक शक्ती शरीराच्या स्वतःच्या ऊतींवर हल्ला करते.५. कर्करोग: कर्करोग हा एक आजार आहे, जो पेशींच्या अनियंत्रित वाढीमुळे होतो.रोगाचा उपचार करण्यासाठी किंवा प्रतिबंध करण्यासाठी मायक्रोबायोटामध्ये फेरफार केला जाऊ शकतो असे सुचविणारे संशोधन वाढत आहे. मायक्रोबायोम थेरपीच्या काही संभाव्य अनुप्रयोगांमध्ये हे समाविष्ट आहे: उपचार १, दाहक आंत्र रोग ( IBD) वर उपचार करणे: फेकल मायक्रोबायोटा ट्रान्सप्लान्टेशन (FMT) ही एक प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये निरोगी दात्याची विष्ठा IBD असलेल्या व्यक्तीच्या आतड्यांमध्ये प्रत्यारोपित केली जाते. IBD च्या काही व्यक्तिमध्ये उपचार करण्यासाठी FMT प्रभावी असल्याचे दिसून आले आहे.२. लठ्ठपणा रोखणे: लठ्ठपणा टाळण्यासाठी प्रोबायोटिक्स, जे आरोग्यासाठी फायदेशीर जिवंत सूक्ष्मजीव आहेत, वापरण्याच्या शक्यतेचा अभ्यास करत आहेत.३. मधुमेह, कर्करोग व स्वयंप्रतिकार रोगांवर उपचार करताना प्रोबायोटिक्स दिल्यास त्याचा फायदा होतो, असेही लक्षात आले आहे. मायक्रोबायोम थेरपी हे औषधाचे एक नवीन क्षेत्र आहे, परंतु त्याचा मोठ्या प्रमाणावरवापर होण्यापूर्वी अधिक संशोधन आवश्यक आहे.अनेक दशकांच्या संशोधनानंतर, हळूहळू आरोग्य आणि रोगामध्ये मायक्रोबायोटाची नवीन भूमिका स्थापित केली आहे. मायक्रोबायोटा व्यक्तीच्या जवळपास सर्व पैलूंवर परिणाम करू शकतो, तर त्याचे डिस्बिओसिस रोगांच्या विस्तृत स्पेक्ट्रमशी संबंधित आहे. याव्यतिरिक्त, FMT आणि बॅक्टेरिया मॉड्युलेशन सारख्या मायक्रोबायोटा- आधारित थेरपी या नवीन उपचार पद्धती आजारामध्ये अनेक बदल घडवून आणू शकतात. हेही वाचा : बिस्किट, टोमॅटो सॉसच्या पाकिटांवरील पोषणाचे लेबल्स कसे वाचावे? फक्त एक्सपायरी नाही ‘या’ गोष्टी आधी बघा प्रोबायोटिक्स हे अन्न किंवा पूरक पदार्थ आहेत ज्यात शरीरातील 'चांगले' बॅक्टेरिया (सामान्य मायक्रोफ्लोरा) राखण्यासाठी किंवा सुधारण्याच्या उद्देशाने जिवंत सूक्ष्मजीव असतात. प्रीबायोटिक्स हे अन्न (सामान्यत: उच्च फायबरयुक्त पदार्थ) आहेत जे मानवी मायक्रोफ्लोरासाठी अन्न म्हणून कार्य करतात. सर्व वनस्पती आणि प्राणी ते मानव सूक्ष्मजीवांच्या निकट सहवासात राहतात. मानव मानवी पेशीपेक्षा दहापट जास्त गैरमानवी पेशींसह राहतात. वनस्पती सूक्ष्मजीवांसाठी जास्त आकर्षक असतात कारण ते विविध प्रकारचे पोषक प्रदान करतात. मानवी पोषण आणि पोषणविषयक गरज, व त्यातील मायक्रोबायोटाचे महत्व समजून घेतल्याने विविध मानवी रोगांवर उपचाराच्या विकासास व आरोग्यासाठी ते कारणीभूत ठरू शकतात.
