|| शमिका वृषाली मुळातच योगिनी हा शब्द कानावर पडला की आपल्या नजरेसमोर चित्र उभे राहते ते म्हणजे योग साधनेचे. योगी हा शब्द योग साधनेतील प्रवीण व्यक्तिमत्त्वासाठी वापरला जातो. याच शब्दाचे स्त्रीलिंगी रूप हे योगिनी म्हणजेच योग साधनेतील प्रवीण स्त्री असे होते. असे असले तरी भारतीय धार्मिक संप्रदायांच्या इतिहासातील एक मध्ययुगीन संप्रदाय हा ‘योगिनी संप्रदाय’ या नावानेही ओळखला जातो. संपूर्ण भारतीय उपखंडात तसेच आग्नेय आशियात या संप्रदायाचे अस्तित्व होते. ६४ योगिनी मंदिर स्थापत्याच्या अस्तित्वामुळे या संप्रदायाकडे जगाचे लक्ष आकर्षित झाले. या संप्रदायाचे स्वरूप इतिहासात काहीसे गूढरम्य आढळते. मातृशक्तीची उपासना हे या संप्रदायाचे उद्दिष्ट असले तरी त्यांचा उपासना मार्ग हा सर्वसामान्य नव्हता, त्यामुळेच त्यांच्याविषयी गूढता, भीती अशा संमिश्र भावना आढळतात. भारतात अनेक ठिकाणी या ६४ योगिनींची मंदिरे सापडलेली आहेत. त्यात प्रामुख्याने ओदिशातील हिरापूर व राणीपूर अशी दोन व मध्य प्रदेशमधील खजुराहो व भेडाघाट येथील दोन अशी चार मंदिरे विशेष आकर्षणाची केंद्रे ठरली आहेत. वर्तुळाकार विन्यास व ६४ प्रकारच्या वेगवेगळ्या मातृदेवता व त्याची वर्तुळाकार स्थापना हे या मंदिर स्थापत्याचे मुख्य वैशिष्ट आहे. मूर्तीशास्त्राचा विचार करता हिरापूर येथील योगिनी या वाहनावर उभ्या आहेत तर राणीपूर येथील नृत्य करताना दर्शविल्या आहेत. तर भेडाघाट येथील योगिनी या ललितासनात विराजमान आहेत. तरीही आपल्या रोजच्या देवींच्या तुलनेत येथील प्रत्येक देवीचे रूप हे निराळे आहे. येथील काही देवी या पशुमुखी असून प्रत्येकीची लांच्छनेही भिन्न आहेत. म्हणूनच मूळ समाजप्रवाहापेक्षा या भिन्न संप्रदायाचा शोध घेणे क्रमप्राप्त ठरते. मुळातच योगिनी हा शाक्त संप्रदाय असून तांत्रिक साधना या संप्रदायाचा मूळ पिंड आहे. इसवी सनाच्या दुसऱ्या शतकानंतर भारतीय समाजात शाक्त संप्रदायाचे प्रस्थ वाढले. तत्कालीन शैव, बौद्ध यांनाही शाक्त संप्रदायाच्या प्रभावापासून वेगळे राहणे शक्य झाले नाही. म्हणूनच पुढील काळात शाक्त उपासना ही शैव व बौद्ध या तत्त्वज्ञानाचा महत्त्वपूर्ण भाग झाली. शाक्त संप्रदाय हा भारतीय धार्मिक परंपरेचे महत्त्वपूर्ण अंग आहे. पुरुष व प्रकृतीच्या एकत्रित शक्तीला ते मानतात. असे असले तरी जगरहाटीच्या निर्मिती, पालन आणि लय या कार्यात देवीच अधिक कार्यशील असते अशी त्यांची ठाम श्रद्धा आहे. शाक्त संप्रदाय हा मुळातच देवी उपासकांचा आहे. त्यांच्या मूळ तत्त्वज्ञानानुसार शक्ती म्हणजेच देवी हीच सर्वश्रेष्ठ आहे. म्हणूनच शाक्त संप्रदायात स्त्री ही उच्च मानली जाते तर पुरुषाला दुय्यम स्थान आहे. या संप्रदायाचा संबंध नेहमीच शैव संप्रदायाशी जोडला जातो. म्हणूनच शक्तीविना शिव हा शव ठरतो हे लक्षात घेतले पाहिजे व शिव-शक्तीच्या मिलनातून विश्वनिर्मितीचे कार्य चालू होते, अशी धारणा आहे. प्रत्येक नाण्याला दोन बाजू असतात. तसेच दैवी साधना ही देखील याच दोन बाजूंच्या आखीवरेखीव समीकरणातून अस्तित्वात येते. भारतीय साधना प्रवाहातील कधी काळी समांतर गेलेल्या दोन बाजू म्हणजेच योग साधना आणि भोग साधना. योग साधनेत शरीरातील सुप्त अवस्थेतील कुंडलिनी शक्ती जागृत करून सहजानंदाची प्राप्ती केली जाते. नाथ संप्रदाय हा योगसाधनाप्रधान संप्रदाय आहे. तर तांत्रिक संप्रदाय हे भोग साधनेला प्राधान्य देतात. म्हणूनच योगिनी संप्रदायातही भोग साधनेतील पंचमकारांना प्राधान्य देण्यात आले आहे. योगिनी संप्रदायाच्या केंद्रस्थानी दैवी शक्ती असलेल्या योगिनी कोण हे जाणून घेणे महत्त्वाचे ठरते. योगिनी या संकल्पनेचा सर्वात प्राचीन उल्लेख नवव्या शतकातील अग्निपुराणाच्या ५२ व्या अध्यायात सापडतो. नंतर मात्र योगिनींचे संदर्भ हे कालपरत्वे साहित्यानुसार बदलत जातात, असे लक्षात येते. ९ व्या ते १३ व्या शतकातील चतुर्वर्ग चिंतामणी, प्रतिष्ठा लक्षणसार, मायादीपिका या तत्कालीन ग्रंथांमध्ये योगिनी संप्रदायाचा व त्यांच्या साधनेचा उल्लेख येतो. शिव पौराणिक कथांमध्येही त्यांचा उल्लेख प्रामुख्याने आढळतो. तत्कालीन योगिनी तंत्र, माया तंत्र, कामाख्या तंत्र हे योगिनी पूजेचे महत्त्व विशद करतात. तर १० व्या शतकातील कालिका पुराणात अर्थ व काम यांच्या प्राप्तीसाठी ६४ योगिनींची पूजा सांगितलेली आहे. स्कंद पुराणातील उल्लेखाप्रमाणे तांत्रिक शक्तीवरील त्यांचे प्रभुत्व हे त्या वाममार्गी असल्याचे दर्शवते. भयंकरी, यमदुती, नरभोजीनी, प्रेतवाहिनी ही त्यांची तांत्रिक साहित्यातील नावे त्यांचे भयावह रूपही स्पष्ट करते. तर महाभागवत पुराणानुसार योगिनी या मूळशक्तीच्या (देवीच्या) सेविका आहेत असे नमूद केलेले आहे तर चंडीपुराणानुसार त्या देवीच्या शरीर अंशातून उत्पन्न झालेल्या आहेत. या सर्व संदर्भानुसार ६४ योगिनी या तंत्रमार्गी आहेत हे स्पष्टच आहे. प्राचीन साहित्यानुसार त्यांच्या संख्येत बदल होताना दिसतो. काही ठिकाणी ६४ तर काही ठिकाणी ८१ योगिनी नमूद केलेल्या असतात तसेच त्यांच्या नामाभिदानातही विविधता आढळते. असे असले तरी प्रामुख्याने बहुरूपा, तारा, नर्मदा, यमुना, शांती, वारुणी, क्षेमंकरी ऐंद्री, वाराही, रणवीरा, वानरमुखी, वैष्णवी, काळरात्री, वैद्यरूपा, चाचका, वेताळी, छिन्नमत्सा, वृषवाहना, ज्वाला, कामिनी, घटवारा, कारकाली, सरस्वती, विरूपा, कावेरी, भालुका, नारसिंही, वीरजा, विकटानना, महालक्ष्मी, कौमारी, महामाया, रती, करकरी, सर्पस्या, यक्षिणी, वैनायकी, विंध्यवासिनी, वीरकुमारी, माहेश्वरी, अंबिका, कामायिनी, घटवारी, स्तुती, काली, उमा, नारायणी, समुद्रा, ब्राह्मिणी, ज्वालामुखी, आग्नेयी, अदिती, चंद्रकांती, वायुवेगा, चामुंडा, मुरती, गंगा, धूम्रवती, गांधारी, सर्वमंगला, अजिता, सूर्यपुत्री, वायुवीणा, अघोरा, भद्रकाली यांचा समावेश होतो. हिरापूर येथील मुख्य योगिनी ही आजही ग्रामदेवता म्हणून पुजली जाते. म्हणूनच योगिनी ही संकल्पना बहुधा ग्राम देवतांवरून अस्तित्वात आली असावी असे मानले जाते. अशाच स्वरूपाची संकल्पना कोकणातही पाहायला मिळते. कोकणातील मुख्य ग्राम देवतांची संकल्पना सात बहिणींच्या नात्याने प्रसिद्ध आहेत. या ग्रामदेवतांचाही संबंध सप्तमातृकांशी जोडला जातो. (‘लोकप्रभा’त प्रसिद्ध लेखाचा संपादित अंश)
