हवामानाचा परिणाम संपूर्ण जीवसृष्टीवरच होत असतो. पृथ्वीवर जीवसृष्टी निर्माण होण्यास अनुकूल हवामानच कारणीभूत ठरले होते. जीवसृष्टीच्या निर्मितीमध्ये सूक्ष्मजीवांची उत्पत्ती प्रथम झाली. सजीवांचे स्वास्थ्य सांभाळणाऱ्या व बिघडवणाऱ्या सूक्ष्मजीवांच्या निर्मितीला विशिष्ट हवामान कारणीभूत असते. सूक्ष्मजीवांचा हवेच्या घडामोडींमध्ये असलेला सहभाग महत्त्वाचा असतो.
मेघ, पर्जन्य व कार्बन यांची निर्मिती तसेच मिथेन, नायट्रोजन, फॉस्फरस यांसारख्या मूलतत्त्वांचे पुन:चक्रीकरण व जैवरासायनिक चक्र यात सूक्ष्मजीवांचा सहभाग महत्त्वाचा असतो. पृथ्वीच्या वातावरणात धूळ, धूर, औषधांचे व कीटकनाशकांचे फवारे इत्यादींचे सूक्ष्मकण असतात; त्यांना ‘एरोसोल्स’ म्हणतात. या सूक्ष्मकणांप्रमाणेच सूक्ष्मजीवही हवेत असतात. जलचक्रात ढग तयार होण्याच्या प्रक्रियेत सूक्ष्मकणांबरोबर सूक्ष्मजीवांचाही समावेश होतो. हे सूक्ष्मकण व सूक्ष्मजीव आर्द्रताग्राही असल्याने त्यांच्यावर जलबाष्पाचे आवरण तयार होऊन ढगांची निर्मिती होते. काही सूक्ष्मजीव हवामान बदलास कारणीभूत नायट्रस ऑक्साईडसारख्या हरितगृह वायूंचे उत्पादन करतात. मातीतील सूक्ष्मजीव कार्बन साठवण्यास मदत करतात, ज्यामुळे हवामानावर सकारात्मक परिणाम होतो.
तापमान, आर्द्रता व इतर हवामान-घटकांमधील बदलांचा परिणाम सूक्ष्मजीवांच्या पैदास व वाढीवर होत असतो. यामध्ये उपयुक्त तसेच उपद्रवी जंतूंचा समावेश असतो. हवेतील उपद्रवी रोगजंतू वाऱ्याबरोबर पसरल्याने अन्न व मानवी आरोग्यावर परिणाम होतो. सूक्ष्मजीवांचा हवामानाशी थेट संबंध असल्याने सजीवांच्या विशेषत: मानवाच्या आरोग्याच्या दृष्टीने सखोल अभ्यास व संशोधन करण्याच्या गरजेतून जैवहवामानशास्त्र (बायोमिटिऑरॉलॉजी) या महत्त्वाच्या उपशाखेचा उदय झाला. यात प्रत्येक सूक्ष्मजीवाची पर्यावरणीय सहनशीलता मर्यादा अभ्यासली जाते. यात ‘शेलफोर्ड नियमा’नुसार एखाद्या घटकाच्या उदा. तापमानाच्या अल्प तीव्रतेच्या आणि कमाल तीव्रतेच्या मर्यादांचा अभ्यास केला जातो. सूक्ष्मजीवांच्या प्रतिसादाचे ‘इष्टतम’ श्रेणी (ऑप्टिमम)’, ‘तणावक्षेत्र’ श्रेणी (स्ट्रेस झोन) आणि ‘असहिष्णुताक्षेत्र (इन्टॉलरन्स झोन)’ अशा प्रकारात विभागणी केली जाते. याची सातत्याने नोंदवलेली माहिती हवामान बदलाचा अंदाज वर्तवण्यास उपयुक्त ठरू शकते. हवामान बदलांमुळे सूक्ष्मजीवांचे वितरण बदलते, वनस्पती व प्राण्यांमध्ये रोगांचा प्रसार वाढतो, तर सूक्ष्मजीवांच्या प्रजातींचे प्रमाण बदलू. बदलत्या हवामानाचा सूक्ष्मजीवांवर, इतर सजीवांवर आणि पर्यावरणावर होणारा परिणाम व त्यांचे एकमेकांशी असलेले संबंध जाणून घेणे महत्वाचे आहे. त्यासाठीचा एक प्रयत्न म्हणून अमेरिकन सोसायटी फॉर मायक्रोबायोलॉजी आणि अमेरिकन अकादमी ऑफ मायक्रोबायोलॉजी या संस्था मानवी कल्याणाला उपयुक्त ठरणाऱ्या सूक्ष्मजीव-चालित हवामान बदलांवरील अभ्यास व संशोधन उपक्रमांना प्रोत्साहन देत आहेत.
मराठी विज्ञान परिषद
ईमेल : office@mavipa.org
संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org
