कुतूहल : ओटोकार फाइश्टमांटेल

ओटोकार फाइश्टमांटेल यांचा जन्म २० नोव्हेंबर १८४८ रोजी बोहेमिया प्रांतात झाला. वैद्याकीय शिक्षण पूर्ण केले असूनही भूविज्ञानात जास्त रुची असल्याने काही काळ त्यांनी प्रागच्या राष्ट्रीय संग्रहालयात काम केले. तिथे काम करत असताना त्यांचे भूविज्ञानविषयक अनेक शोधनिबंध प्रसिद्ध झाले. मार्च १९७५ मध्ये भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण या विभागात ते रुजू झाले.

भारताचे महत्त्वाचे कोळशाचे साठे ज्या गोंडवन पाषाणसंघात आढळतात त्या पाषाणसंघातल्या वनस्पतींच्या जीवाश्मांच्या कित्येक प्रजातींवर त्यांनी संशोधन केले. ज्या काळात भारतात हे साठे निर्माण झाले, त्याच काळात अंटार्क्टिका, दक्षिण अमेरिका, आफ्रिका आणि ऑस्ट्रेलिया या खंडातही कोळशांचे साठे निर्माण झाले, वनस्पतींच्या ज्या प्रजातींचे जीवाश्म इथे मिळतात, तेच तिथल्याही पाषाणसंघांमध्ये मिळतात; याची नोंद फाइश्टमांटेल यांनी घेतली होती. त्यावरूनच खंडांच्या परिवहनाच्या सिद्धांताला पुष्टी मिळाली आणि त्या काळात दक्षिण गोलार्धात असणाऱ्या मोठ्या महाखंडाला गोंडवनलँड असे नाव देण्यात आले.

१८८१ साली फाइश्टमांटेल यांनी केलेल्या कार्याचा गौरव म्हणून ऑस्ट्रेलियाच्या मेलबर्न आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शनात त्यांना खास पारितोषिक देण्यात आले होते. १८८३ साली भारतीय भूवैज्ञानिक सर्वेक्षण विभागातून निवृत्त झाल्यावर फाइश्टमांटेल प्राग इथे झेक तंत्रज्ञान महाविद्यालयात रुजू झाले आणि त्यांनी आपले संशोधन कार्य सुरू ठेवले. त्यांच्या भारतातील कार्यावर मे १८८४ मध्ये प्राग इथे एक प्रदर्शनही भरवले होते. तसेच भारतातील वास्तव्यात आलेल्या अनुभवांवर त्यांचे एक पुस्तकही प्रकाशित झाले. त्यात त्यांनी भारताची भूमी, प्रवासात भेटलेले लोक, मोहिमेत बरोबर असणारे त्यांचे मदतनीस आणि सामान वाहून नेण्यासाठी असलेले तीन हत्ती या सर्वांबद्दलचे अनुभव लिहिले आहेत.

१० फेब्रुवारी १८९१ रोजी आतड्याच्या कर्करोगाने त्यांचे निधन झाले. भारतात असताना ओटोकार फाइश्टमांटेल यांनी जमवलेल्या पुरातत्त्ववैज्ञानिक वस्तूंचा संग्रह प्राग येथील संग्रहालयात ठेवलेला आहे. त्यांच्या स्मरणार्थ अंटार्क्टिका येथील एका खोऱ्याला ‘फाइश्टमांटेल खोरे’ असे नाव दिले आहे.

– अनघा शिराळकर

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org