कुतूहल : भूवैज्ञानिक वारसास्थळ ठरलेली गुहा

स्थानिक खासी लोकांना या गुहेबद्दल कित्येक पिढ्यांपासून माहिती होती. तथापि, या गुहेतल्या एका लवणस्तंभावर झालेल्या संशोधनामुळे २०१८ नंतर ती अचानक जागतिक स्तरावर प्रकाशझोतात आली. लवणस्तंभांची वाढ हवामानातल्या परिवर्तनांवर अवलंबून असल्याने भूतकाळातील तापमानातले चढउतार आणि हवामानातले बदल समजून घेण्याकरिता ते उपयुक्त असतात.

गेल्या दशकात वैज्ञानिकांनी इथल्या लवणस्तंभांच्या नमुन्यावर युरेनियम-थोरियम किरणोत्सर्गी कालमापन आणि ऑक्सिजनच्या समस्थानिकांचा एकत्रित अभ्यास करून भूतकाळातील हवामान बदलांचे निष्कर्ष काढले. त्या निष्कर्षांनुसार असे लक्षात आले, की ४,२०० वर्षांपूर्वी हवामानात लक्षणीय बदल होऊन मॉन्सून अतिशय क्षीण झाला होता. ही अवस्था जवळपास २०० वर्षे (४,०७१ ते ३,८८८ वर्षांपूर्वी) अस्तित्वात होती. यावरून या काळात पर्जन्यमानात प्रचंड घट झाल्याने महादुष्काळ पडल्याचे सूचित होते. याच काळात इजिप्त, ग्रीस, सीरिया, मेसोपोटेमिया, सिंधूखोरे या प्रदेशातही दुष्काळ पडला होता. त्यामुळे हा भीषण दुष्काळ ही जागतिक घटना मानली जाते. या दुष्काळाची नोंद सर्वप्रथम मॉमलुह गुहेच्या अभ्यासावरून नोंदवली गेली.

भूवैज्ञानिक कालगणनेनुसार सगळ्यात अलीकडचे युग (इपॉक) म्हणजे होलोसीन. ते ११,७०० वर्षांपूर्वी सुरू झाले. हे युग तीन टप्प्यांमध्ये विभागले आहे. त्यातला सर्वात अलीकडचा टप्पा ४,२०० वर्षांपूर्वी सुरू झाला. भूविज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून या घटनेचे आणि मेघालयातल्या मॉमलुह गुहेचे महत्त्व ओळखून आंतरराष्ट्रीय प्रस्तरविज्ञान समितीने होलोसीन युगाच्या तिसऱ्या टप्प्याला ‘मेघालयन कालावधी’ (मेघालयन एज) म्हणून घोषित केले आहे. आणि २०२२ मध्ये आंतरराष्ट्रीय भूविज्ञान संघटनेने (इंटरनॅशनल युनियन ऑफ जिऑलॉजिकल सायन्सेस) मॉमलुह गुहेला भूवैज्ञानिक वारसास्थळ म्हणून मान्यता दिली आहे. या मान्यतेला यूनेस्कोचा पाठिंबा असतो. त्यामुळे या गुहेची वारसास्थळ म्हणून निवड होणे भारतासाठी निश्चितच भूषणावह आहे.

अरविंद आवटी

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org