तर्क-तीर्थ विचार : विनोबा भावे यांचे अहिंसामंडन!

ब्रह्मसूत्रभाष्यातील महत्त्वाचे असे संदर्भ शिकून झाल्यावर विनोबांना शांकरभाष्याचे आकलन गुरूच्या साहाय्यावाचून होऊ लागले. प्रस्थानत्रयीचा बराचसा भाग त्यांनी अभ्यासला. साबरमती आश्रमातून महात्मा गांधींच्या संमतीने ते वाईस आले तेव्हाच, वर्षभरात इथून साबरमतीला परतायचे, असे त्यांनी ठरविले होते. त्याप्रमाणे वाई येथील अध्ययनाचा संपविलेला कार्यक्रम महात्मा गांधींना पत्राने कळविला. विनोबांचे हे पत्र वाचून महात्मा गांधी आश्चर्यचकित झाले. शंकराचार्यांची प्रस्थानत्रयी एका वर्षात संपविणाऱ्या या प्रज्ञावंताने महात्मा गांधींना चकित करून सोडले. गांधींनी ‘आश्रमात वाट पाहात आहे’ असे पत्रात कळवून म्हटले की, ‘ऐ गोरख, तूने मच्छिंद्र को भी जीता है !’ नवनाथांमध्ये पहिले नाथ प्रत्यक्ष पार्वतीपती शिव. त्या शिवाला आदिनाथ म्हणतात. त्याचा शिष्य मच्छिंद्रनाथ. मच्छिंद्रनाथाचा शिष्य गोरखनाथ हा तिसरा नाथ होय. याने सगळ्या विषयवासनांवर विजय मिळविला होता. त्यामुळे मच्छिंद्रनाथ हे या जितेंद्रियाला पाहून चकित झाले. त्यावेळचे मच्छिंद्रनाथांचे वरील उद्गार होत.’’

– ही आठवण नमूद करून तर्कतीर्थ म्हणतात, ‘‘प्राज्ञपाठशाळेतील माझे सहाध्यायी म्हणून आणि नंतर माझे झालेले गुरुवर्य (इंग्रजीचे अध्यापन) म्हणून अनेक आठवणी अद्याप चिरस्मरणीय आहेत. प्राज्ञपाठशाळेत प्रत्येक सोमवारी धर्मसभा भरत असे. एका श्रावण सोमवारच्या धर्मसभेत विषय उपन्यास (मांडणी) करण्याचे काम माझ्यावर सोपविले होते. ह्यराज्यसंस्था व धर्मसंस्थाह्ण विषयावर मी मांडणी केली. पाश्चात्त्य विद्वानांची मते देऊन केलेली मांडणी प्रभावी ठरली. माझ्या भाषणानंतर कोणीच प्रतिवाद करेना. सभा विसर्जित होणार इतक्यात विनोबा पुढे आले. माझ्या भाषणाचे सहानुभूतिपूर्वक स्वागत करून त्यांनी नंतर खंडनास प्रारंभ केला. क्रमाक्रमाने माझे सर्व मुद्दे खोडून काढले. माझा सारा युक्तिवाद ढासळून टाकला. अहिंसेच्या तत्त्वज्ञानात उदात्त व भव्य राज्यशास्त्रही असू शकते, याची उत्कृष्ट प्रतीती प्रथमच विनोबांनी आणून दिली. सगळी सभा विनोबांच्या तेजस्वी वक्तृत्वाने स्तीमित झाली. अहिंसेचे शौर्य हीच मानवसमाजाची धारणाशक्ती; शस्त्रसामर्थ्य मानव्यास दुर्बल बनविते व समाजाच्या विनाशाची बीजे रोवते, हा सिद्धांत सांगून दंडाचे वैयर्थ्य विनोबांनी सिद्ध केले.’’

– डॉ. सुनीलकुमार लवटे

drsklawate@gmail.com