‘आमच्या शालेय नियतकालिकाच्या १९७४ सालच्या अंकात, मी १४ वर्षांची असताना एक कविता लिहिली होती. हल्ली पुन्हा त्या शाळेत जाणं झालं तेव्हा त्यांनी माझ्या विनंतीनुसार, माझी ती कविता असलेला तो अंक मला पाहायला दिला. ही कविता वाचताना मला वाटू लागलं : मी शाळेनंतर नाट्यशिक्षण घेत असताना मी स्त्रीवादी झाल्याची माझीच समजूत खोटी पाडतेय ही कविता… मी १४व्या वर्षीसुद्धा स्त्रीवादीच होते!’ – असे मुलाखतीत सांगून ‘कोणतेही लिखाण ही राजकीय कृती असतेच’ अशी स्पष्ट भूमिका घेणाऱ्या लेखिका बर्नार्डिन एव्हरिस्टो यांना लौकिक यश पहिल्यांदा मिळाले ते २०१९ सालच्या ‘बुकर पारितोषिका’मुळे. ‘बुकर पारितोषिक’ हे ५० हजार ब्रिटिश पौंडांचे असल्याने- आणि निकोप स्पर्धेचे पथ्य त्याने पाळले असल्यानेही- त्याचा बोलबाला आहेच. पण या ‘बुकर’ला महिला साहित्यिकांचे प्रत्युत्तर म्हणून १९९६ पासून ‘विमेन्स प्राइझ फॉर फिक्शन’ हे सारी पथ्ये पाळणारे, पण ‘पुरुष नसलेल्यां’साठीचे पारितोषिक सुरू झाले, ते तर एक लाख पौंडांचे असते! यंदाचे, तिसावे ‘विमेन्स प्राइझ फॉर फिक्शन’ बर्नार्डिन एव्हरिस्टो यांना मिळाले आहे!
विशिष्ट भूमिका घेणाऱ्या लेखिकेला जग फार महत्त्व देत नाही, हा अनुभव बर्नार्डिन एव्हरिस्टो यांना ‘बुकर’च्या आधी पदोपदी येई. तोवर त्यांनी सात पुस्तके लिहिली होती. प्रत्येक पुस्तकाच्या प्रती काही हजारांतच खपल्या होत्या. पण ‘बुकर’च्या लघुयादीत स्थान मिळालेल्या- आणि पुढे विजेती ठरलेल्या- ‘गर्ल, वुमन, अदर’ या बारा लघुकादंबऱ्यांनी मिळून होणाऱ्या कादंबरीमय कथनाला प्रचंड प्रतिसाद लाभला. प्रती लाखा-लाखांनी खपू लागल्या, जुन्या पुस्तकांचीही मागणी वाढू लागली, ‘मि. लव्हरमॅन’ (२०१३) या कादंबरीच्या तीन आवृत्त्या २०१९ नंतरच निघाल्या. ‘आयलंड ऑफ अब्राहम’ हा १९९४ सालचा कवितासंग्रह हे एव्हरिस्टो यांचे पहिले प्रकाशित पुस्तक, तेही पुन्हा मिळू लागले.
फक्त पैसा, बक्षिसाची रक्कम, आवृत्त्यांची संख्या यांच्यात यश मोजायचे नसते, हे बर्नार्डिन एव्हरिस्टो यांनाही माहीत आहे. म्हणून तर, संवेदनशील लेखिका ही समीक्षकांमधली त्यांची ख्याती आजही- तथाकथित यशाची ‘हवा’ झाल्यानंतरही- टिकून आहे. पण ते ‘तथाकथित यश’ मिळाल्याखेरीज लेखकांकडे गांभीर्याने पाहण्याची सवय सामान्यजनांना नसते, हे खुद्द एव्हरिस्टो यांनीही मुलाखतीत सूचित केले होते. बुकर मिळाल्यानंतरच लोक मला ‘हेवीवेट’ मानू लागले, असे त्या म्हणाल्या होत्या. ‘लोक काय म्हणतात याचा परिणाम आपल्यावर होऊ द्यायचा नाही, हे अगदी लहानपणापासूनच, आपसूक शिकावेच लागले होते.’ असेही त्या म्हणतात, त्याचा अर्थ काय?
ब्रिटिश गोरी आई आणि नायजेरियातून स्थलांतरित झालेले वडील. दोघेही डाव्या विचारांचे, कामगार चळवळीत काम करणारे. त्या दोघांना १० वर्षांत आठ अपत्ये झाली. आईच्या घरच्यांनी तर तिचे नावच टाकले होते, पण शाळेतही बर्नार्डिनला दुरावा जाणवे. अगदी ‘बुकर‘ मिळाले तेव्हाही, ‘पहिलीच कृष्णवर्णीय लेखिका’ असा उल्लेख काहींनी केला होता. या भेदांच्या पलीकडे आपण पाहूच शकत नसू, तर भेद का कायम राहातात हे तरी शोधावे, ही त्यांच्या लिखाणाची एक प्रेरणा. त्या समलिंगी आहेत, ही त्या लौकिक भेदाची आणखी एक पातळी. पण त्यांचे लिखाण हेच, ‘आतले जगणे’ कसे असते, ते साऱ्यांचे सारखे असते का, याचा अनुभव वाचकांना देऊन भेदांशी लढण्याचे साधन!
