व्यक्तिवेध: कुमार शाहनी

‘मायदर्पण’ (१९७२) हा शाहनींचा पहिला पूर्ण लांबीचा चित्रपट. त्यातही स्त्री-संवेदनाच कथेच्या वाहक होत्या, पण चित्रपटाची अखेर ज्या मयूरभंज छाऊ शैलीतल्या नृत्याने होते, त्यातून या संवेदना सशक्त करू पाहाणारी स्त्री दिसली. बऱ्याच नंतरच्या ‘कसबा’ (१९९१) आणि ‘चार अध्याय’(१९९७) मध्ये पुन्हा या सशक्ततेच्या शक्यतांचा पट दिसला. स्त्रीतत्त्वाचे कोडे म्हणजे काय, याची व्याप्ती या तीन पूर्ण लांबीच्या चित्रपटांतून शोधता आली तरी त्यांना कुणी ‘त्रयी’ म्हणालेले नाही.

‘दामोदर धर्मानंद कोसंबी, ऋत्विक घटक आणि जाल बालपोरिया’ यांची नावे आपले ‘गुरू’ म्हणून शाहनी घेत. यापैकी बालपोरिया हे ग्वाल्हेर घराण्याचे गायक. त्यांनी घराण्याच्या अभिमानाचा नव्हे तर एकंदर भारतीय कलासंचित संग्रहालयांत नव्हे तर जगण्यात टिकेल, असा संस्कार केला असणार हे शाहनींच्या चित्रपटांतील संगीत व नृत्यांवरून उमगते. ‘खयाल गाथा’ (१९८९) हा १०३ मिनिटांचा प्रयोगपट एकटे शाहनीच करू धजले, याचे कारण या तीन्ही गुरूंमध्ये शोधावे लागते. खुद्द शाहनी हे अनेकांचे गुरू ठरले. कोसंबींवर तुम्ही चित्रपट का केला नाहीत, असे विचारल्यावर ‘पण तो चरित्रपट झाला नसता.. आणि त्याहून निराळे जे करायचे ते मी करत राहिलो होतोच’ अशा अर्थाचे उत्तर देणाऱ्या शाहनींना ‘लोकसत्ता’ परिवारातर्फे आदरांजली.