|| रवींद्र रुक्मिणी पंढरीनाथ आपण कणाद किंवा आइनस्टाइन नसलो म्हणून काय झाले? कुतूहल असेल, ते शमवण्यासाठी विचार आणि प्रयोग करण्याची तयारी असेल, तर विज्ञानाच्या वाटेवर आपणही चालत राहू शकतोच! ते कसे, हे सुचवणारा हा ‘विज्ञानभान’ लेखमालेचा २६ वा आणि अखेरचा भाग.. ‘विज्ञानभान’ लेखमालेतील हा शेवटचा लेख. आपल्या सहप्रवासाची सांगता. आपण विज्ञानाचा शोध केवळ वैचारिक अंगाने न घेता आपल्या आयुष्यातील अनुभव, त्यात निर्माण होणारे प्रश्न आणि त्यांच्या सोडवणुकीतील विज्ञानाची भूमिका या मार्गानेही घेतला. त्यामुळे आपला यानंतरचा प्रवास या ज्ञानाच्या उपयोजनातून, आपण करणार असणाऱ्या प्रयोगातूनच उलगडत जाणार आहे, हे निश्चित. सदर संपते आहे, आपापला प्रवास मात्र अखंड चालत राहणार आहे. आपल्याला काय करता येईल, हा प्रश्न प्रत्येकाने स्वत:ला विचारायचा आहे. तो आपण जितक्या नेमकेपणाने, टोकदारपणे विचारू, तितकी त्याची वैज्ञानिकता वाढेल. त्यानंतर त्याचे उत्तर शोधण्याची क्रमबद्ध पद्धत, तो शोध व्यक्तिगत की सामूहिक, हा निर्णय, त्यासाठी लागणाऱ्या साधनांची जुळवाजुळव, निरीक्षणे नोंदविणे, निष्कर्षांच्या पद्धती ठरवणे वगरे. सुरुवातीला एक साधा प्रश्न विचारून आपण या प्रवासाचे प्रस्थान ठेवू शकतो - आपण करीत असलेला तंत्रज्ञानाचा वापर आपला वेळ वाचविणे व कार्यक्षमता वाढविणे यांसाठी खरोखर होत आहे का? अलीकडे इंटरनेट, मोबाइल आणि एकूणच डिजिटल तंत्रज्ञानाच्या अतिवापरामुळे आपल्या शारीरिक व मानसिक समस्या वाढल्या आहेत. आपण एकूणच मंदगती व मंदबुद्धी झालो आहोत, असे विज्ञानच आपल्याला सांगते. आपला स्वत:चा किती वेळ या तंत्रज्ञानाच्या वापरात खर्च होतो, त्याचे काय परिणाम होतात व तो वापर आपण कसा कमी करू शकतो, याचा अभ्यास हाच आपला पहिला वैज्ञानिक प्रकल्प होऊ शकतो. स्वमग्नतेच्या या डिजिटल विळख्यातून बाहेर पडलो की आपल्याला अनेक प्रश्न साद घालू लागतील. शिवाय आपल्या प्रयोगांची निरीक्षणे आणि निष्कर्ष इतरांसोबत ‘शेअर’ केल्यास अनेक नव्या वाटा खुल्या होऊ शकतील; उदा.- सायबरजगातील आभासी मित्रांचे ‘लाइक्स’ मिळविण्याऐवजी खऱ्या मित्रांना भेटणे किंवा त्यांच्याशी फोनवरून बोलणे, टीव्हीवर सामने पाहण्यापेक्षा स्वत: मदानावर जाऊन किमान हातपाय मोकळे करणे किंवा आपल्या कुटुंबीयांसोबत एखादा खेळ खेळणे. टीव्हीवर रेसिपी न पाहता पौष्टिक, पारंपरिक पदार्थ प्रत्यक्ष करून इतरांना खाऊ घालणे. (यानिमित्त पुरुषवर्गाने स्वयंपाकघरात शिरकाव करण्यास हरकत नाही. ते वैज्ञानिक माहिती व प्रयोगांचे आगर आहे, हा शोध त्यामुळे त्यांना लागू शकतो.) काही गमतीदार प्रयोग एकटय़ाने किंवा समूहाने करून पाहण्यासारख्या कामाच्या व गमतीच्या अनेक गोष्टी आहेत; उदा.- कुंडीत, परसात, सोसायटीमधील मोकळ्या जागेत, शाळेत किमान चार रोपे लावणे (भाज्या, फुलझाडे, वेली, मसाल्याचे पदार्थ.) त्यांची वाढ, वेळोवेळी त्यात घातलेल्या निविष्टी (इनपुट्स) व त्यातून मिळालेले उत्पन्न यांचा सविस्तर हिशेब ठेवणे. विविध प्रकारचे शारीरिक, वैज्ञानिक, भाषिक व अन्य बौद्धिक खेळ शोधणे व खेळणे. आपल्या घरातील हिरवा कचरा बाहेर न देता त्याचे कंपोस्ट करून बागेसाठी वापरणे. आपल्या वापरातील गोष्टी त्या त्या कामासाठी कितपत उपयुक्त आहेत, याचा शोध घेणे (त्यातून आपल्याला स्वत:बद्दल व बाजारपेठेच्या प्रभावाबद्दल अनेक गोष्टी कळतील व अनेक साधे पण मूलभूत प्रश्न पडतील- उदा. आपल्या कपडय़ांचे मटेरियल व त्याची शिलाई ऋतुमान, हालचाल व पर्यावरण यांच्याशी सुसंगत आहे का? स्त्रियांच्या कुर्त्यांना खिसे का नसतात? मुंबईसारख्या शहरात काचेच्या इमारती उभारण्याचे आरोग्यावर व पर्यावरणावर काय परिणाम होतात? डांबरी रस्ते चांगले की सिमेंटचे, इ.) आपल्या परंपरेतून येणाऱ्या, टीव्ही किंवा ‘व्हॉट्स्अ‍ॅप विद्यापीठा’तून प्रसृत होणाऱ्या अनेक समजुतींचा पडताळा आपल्याला फारशी जोखीम न पत्करता घेता येऊ शकेल, उदा.; पाळीच्या काळात बाई शिवल्यास लोणची, पापड खराब होतात, अमुक वारी दाढी केल्यास कार्यनाश होतो, इ. ‘रिटायर्ड बट नॉट टायर्ड’ अशा मंडळींना करता येण्यासारख्या गोष्टी - विविध विषयांचे तज्ज्ञ वरिष्ठ डॉक्टर, एखादा औषधतज्ज्ञ (फार्मासिस्ट) व संगणक हाताळू शकेल अशी व्यक्ती आपल्या ओळखीत असल्यास त्यातून औषध माहिती केंद्र किंवा प्रिस्क्रिप्शन ऑडिटसारखे उपक्रम राबविणे. आपल्यावर सध्या विविध प्रकारच्या माहितीचा वर्षांव होत असतो. ती माहिती आपण खातरजमा केल्याशिवाय पुढे न पाठवणे हीदेखील विज्ञानाची सेवा होऊ शकते. त्या माहितीची किंवा दाव्याची यथार्थता तपासून पाहणे हे त्यापुढचे पाऊल. त्यासाठी प्रत्येक वेळी प्रयोग करून पाहण्याचीही गरज नाही. तज्ज्ञ व्यक्ती किंवा योग्य माहितीचा स्रोत कळला की आपणही ‘किटाणुओंका ९९ % खात्मा’, ‘सात दिवसांत गोरेपण’, ‘हृदयाचा मित्र असणारे तेल’, ‘ झटपट वजन कमी करण्याचे (किंवा वाढविण्याचे) रामबाण उपाय’, इ.ची वैज्ञानिकता तपासून पाहू शकतो. एक स्मार्टफोन हाताशी असला, तर आपल्याला एकटय़ानेही बरेच काही करता येते, कारण या एका साधनाच्या द्वारे लिहिणे, श्राव्य मजकूर ध्वनिमुद्रित करणे आणि स्थिर किंवा चलत्चित्रण करणे ही सर्व माध्यमे वापरून लेखांकन (डॉक्युमेंटेशन) करणे आपल्याला शक्य होते. त्यामुळे एखाद्या अनुभवी आजीबाईंशी बोलून त्यांच्या औषधी बटव्याची सारी माहिती आपण संग्रहित करू शकू व त्यानंतर ती पडताळूनही पाहू शकू. पारंपरिक ज्ञानाविषयी ज्यांना रुची आहे त्यांना तर ऋतुचर्या, दिनचर्या, आहारविषयक नियम, शेतीविषयक ज्ञान, पाणी साठविण्याच्या व टिकविण्याच्या पद्धती (तलाव, विविध प्रकारच्या विहिरी, भांडय़ांचे आकार, पाणी वापरण्याच्या ग्रामीण पद्धती), इ. अनेक बाबींचा शोध सुरू करता येईल. लेखांकन न केल्याने आपल्या पारंपरिक ज्ञानाचा बराच वारसा नष्ट झाला, हे आपण शिकलो. त्यातून आपण पुढे जाऊ या. नुसत्या ज्ञानेंद्रियांची मदत घेऊन (व शक्य तिथे त्याला लेखांकनाची जोड देऊन) कितीतरी छंद आपल्याला एकटय़ाने किंवा सामूहिकरीत्या जोपासता येतील, उदा.- परिसरातील कीटक व पक्षी यांचे निरीक्षण, अवकाशदर्शन, वनस्पती जमवून त्यांचे शुष्कवानसालय (हब्रेरियम) बनविणे. ज्यांच्याकडे अधिक साधने आहेत, त्यांना अनेक ग्राहकोपयोगी वस्तू बनविता येतील व त्यातून व्यवसायदेखील उभारता येईल, उदा.- मोबाइल फोनसाठी सोलर चार्जर, सौर दिवे, उन्हाळ्यासाठी माती-विटा वापरून घरगुती कूलर, रिमोटद्वारे बंद-सुरू होणारा विजेचा पंप, गच्चीतील पाण्याची टाकी ओसंडून वाहू नये यांसाठी बसविता येईल असा दट्टय़ा, कमीतकमी पाणी वापरून स्वच्छ ठेवता येतील अशी स्वच्छतागृहे, शेतीसाठी किंवा बागेसाठी समुचित उपकरणे.. माझ्यापुरते सांगायचे तर लिखाणासाठी टंकलेखन करताना माझा बराच वेळ जातो. खुर्चीवर संगणकासमोर एकाच स्थितीत बसल्यामुळे डोळे, पाठ व कंबर यांचे स्नायू यांवर ताण पडतो व दिवसभरात कामही कमी होते, हे अलीकडे माझ्या ध्यानात आले आहे. मी उद्यापासून या कामात ‘तोंडी ते लिखित’ (स्पीच टू टेक्स्ट) परिवर्तन करणाऱ्या सॉफ्टवेअरची मदत घेणार आहे. मला ५०० शब्दांचा मजकूर टंकित आणि अवतरणचिन्हांसह संपादित करायला किती वेळ लागतो व तो अध्र्यावर आणण्यासाठी मला या तंत्रज्ञानाची मदत होऊ शकेल का, हे मी तपासून पाहणार आहे. रोज एक तास या कामाला दिला, तर सात दिवसांत माझे ईप्सित साध्य होऊ शकेल असा माझा प्राथमिक अंदाज आहे. माझा लिखाणाचा वेळ वाचला तर ‘गोमूत्र’ या आजच्या काळातील बहुचíचत, पण विवादास्पद पदार्थाच्या वैज्ञानिक उपयोगितेची खातरजमा करण्याचे काम मला सुरू करता येईल. आपल्याभोवती अणूपासून ब्रह्मांडापर्यंत अनेक कोडी पसरली आहेत. आपण स्वत: आणि आपले शरीर-मन ही कोडीही काही कमी मनोरंजक नाहीत. आपण कणाद- आइनस्टाइन नसलो म्हणून काय झाले? आपल्यापुरती ही कोडी सोडवून पाहण्याचा वैज्ञानिक आनंद घेण्यास आपल्याला कोणी रोखले आहे? भले त्यांची उत्तरे आपल्याला सापडणार नाहीत, पण शोध घेण्याचा व त्यातून नवे प्रश्न विचारण्याचा आनंद तर आपल्याला नक्कीच लाभेल. चला तर मग, विज्ञानाच्या वाटेवरील प्रवास करायला सुरुवात तर करा. शुभास्ते पंथान: सन्तु! (समाप्त) ravindrarp@gmail.com लेखक समाज-विज्ञान यांच्या आंतर संबंधांचे अभ्यासक व कार्यकर्ते आहेत.
