आनंद कानिटकर
आपल्याला आता पाकिस्तानात असलेल्या तक्षशिलेची ओळख प्राचीन भारतातील एक शैक्षणिक केंद्र म्हणून असते. परंतु तिथे झालेली उत्खनने, त्यात सापडलेले अवशेष यांबद्दल आपल्याला फार कमी माहिती असते. याच तक्षशिलेच्या परिसरात झालेल्या उत्खननात सापडलेल्या काही मंदिरांबद्दल या लेखात जाणून घेऊ या.
तक्षशिला ही गांधार प्रदेशातील महत्त्वाची नगरी होती. पश्चिमेला स्वात नदी आणि पूर्वेला सिंधू नदी यांच्यामधील खोऱ्यात गांधार हा प्रदेश प्रामुख्याने येतो असे मानले जाते. अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर त्याने विविध भागांत नेमलेले ग्रीक अधिकारी स्वतंत्रपणे राज्य करू लागले. त्यांच्यामुळे तेथे आलेले ग्रीक कला आणि स्थापत्य आणि तेथे असलेले मूळचे भारतीय कला आणि स्थापत्य यांच्या संगमातून ‘गांधार शैली’ जन्माला आली. साधारणपणे इ. स. पहिले शतक ते इ. स. चौथे शतक या काळात कुषाण राजांच्या राजवटीत ही कला बहरली. सध्याच्या पूर्व अफगाणिस्तानातही ही शैली पोचली. तर भारतात काश्मीर, हिमाचल प्रदेशातील मूर्ती व स्थापत्यावर या शैलीचा प्रभाव पडला. गांधार प्रदेशातील तक्षशिला, पुरुषपूर (म्हणजे सध्याचे पेशावर) ही महत्त्वाची नगरे होती.
तक्षशिला येथे सर जॉन मार्शल यांनी १९१४ ते १९३४ च्या दरम्यान उत्खनन केले आणि येथील अनेक स्थळे प्रकाशात आणली. विशेषत: येथील भिर, सिरकाप आणि सिरसुख या तीन ठिकाणी तीन वेगवेगळ्या कालखंडांतील वसाहती सापडल्या. भिर येथे तक्षशिलेची अंदाजे इ. स.पूर्व सहाव्या शतकात निर्माण झालेली प्राचीन वसाहत होती. सिरकाप येथे इ. स.पूर्व दुसऱ्या शतकात ग्रीकांनी निर्माण केलेले तटबंदी असलेल्या आखीवरेखीव शहराचे अवशेष सापडले तर सिरसुख येथे कुषाणांच्या काळात निर्माण झालेले शहर होते. या भागात अनेक घरे, स्तूप व मंदिरांचे अवशेष सापडले.
मौर्याच्या काळापासून तक्षशिला हे महत्त्वाचे नगर होते. वर उल्लेख केलेल्या सिरकाप येथील शहराच्या अवशेषांत सर जॉन मार्शल यांना अरमाइक भाषेतील एक छोटेखानी शिलालेख सापडला होता. या शिलालेखाचे वाचन पूर्णपणे समाधानकारक झालेले नाही. काही संशोधकांच्या मते, यात उल्लेख केलेला प्रियदर्शी राजा म्हणजेच प्रसिद्ध मौर्य सम्राट अशोक होय. तर काहींच्या मते, हा उल्लेख अशोकाचा असला तरी हा शिलालेख सम्राट अशोकाचा नसावा. ज्याने लेख कोरून घेतला त्याने तत्कालीन राजा म्हणून अशोकाचा उल्लेख केला असावा. या शिलालेखावरून सर जॉन मार्शल यांनी सम्राट अशोक स्वत: युवराज असताना तक्षशिलेला अधिकारी म्हणून नियुक्त असावा, असे मत मांडले होते.
याच रेखीव सिरकाप शहरात एक संपूर्णपणे ग्रीक स्थापत्य असलेले मंदिरही होते. सिरकाप ग्रीक राजांच्या पदरी असणाऱ्या ग्रीक कलाकार, कारागीर यांनी ग्रीक स्थापत्य आणि कला स्वतंत्रपणे वापरली अथवा तिचा उत्तम संगम भारतीय कलास्थापत्याबरोबर केला. तर याच सिरकाप शहरात एका चापाकार म्हणजे इंग्रजी व अक्षराच्या आकाराची भिंत असलेले मंदिराचे अवशेषही सापडले. या मंदिराला वर्तुळाकार गाभारा होता. मागील काही लेखांत बघितल्याप्रमाणे भारतात सोन्ख, गुडिमल्लम, नागार्जुनकोंडा इत्यादी ठिकाणी अशीच चापाकार मंदिरे सापडली होती. त्याच पद्धतीचे मंदिर या ग्रीकांनी निर्माण केलेल्या शहरात उभारले होते. या मंदिराच्या गाभाऱ्यात कोणती मूर्ती होती याचा पुरावा आढळत नाही. परंतु येथे गाभाऱ्यात स्तूप असल्याचे कोणतेही पुरावे नाहीत त्यामुळे हे एखाद्या हिंदू देवतेचे मंदिर असावे असे तज्ज्ञांचे मत आहे. इथे एक मुद्दा लक्षात घेतला पाहिजे की अफगाणिस्तान, पाकिस्तानमध्ये या कालखंडातील अनेक बौद्ध स्तूप, विहार सापडले आहेत तसेच या भागात शंकर, दुर्गा, कार्तिकेय, गणेश, विष्णू, इत्यादी हिंदू देवीदेवतांच्या प्राचीन मूर्तीदेखील सापडल्या आहेत. त्यामुळे हे चापाकार मंदिर एखाद्या हिंदू देवतेचे असणे अशक्य नाही.
सिरकापमध्येच काही ठिकाणी निर्माण करण्यात आलेल्या स्तुपांचे आता केवळ चौथरेच शिल्लक आहेत. त्यातील एक चौथरा त्यावरील वैशिष्टय़पूर्ण नक्षीकामामुळे वेगळा ठरतो. या चौथऱ्याला एका बाजूने पायऱ्या आहेत. या चौथऱ्याला ग्रीक कॉरिंथियन शैलीचे अर्धस्तंभ दाखवण्यात आले आहेत तर या पायऱ्यांच्या दोन्ही बाजूला चत्य कमान असलेले दार, सांची येथील तोरणाप्रमाणे तोरण असलेले दार
आणि ग्रीक मंदिराच्या दाराप्रमाणे असलेले दार दाखवले आहे. प्राचीन भारतात वेगवेगळ्या भागांत वापरात असलेल्या स्थापत्यघटकांचे अंकन या एका चौथऱ्यावर केले आहे. विशेषत: ग्रीक आणि भारतीय स्थापत्याच्या संगमाचा हा एक उत्तम नमुना आहे. कदाचित या तीनही पद्धतीच्या दारांचा वापर या स्तुपाच्या आवारात केला गेला असावा. हा स्तूप इ. स. पूर्व दुसरे शतक ते इ. स. दुसरे शतक या काळात कधीतरी बांधण्यात आला. याच स्तुपाचे अजून एक वैशिष्टय़ म्हणजे, या चौथऱ्यावरील या दारांच्या नक्षीकामावर दाखवलेले गंडभेरूंडाचे शिल्प. गंडभेरूंड म्हणजे दोन डोकी असलेला एकच पक्षी. हा मूळचा बॅबिलोनिया येथील संस्कृतीत अंकन झालेला एक काल्पनिक पक्षी, याच गांधार भागातून तो शकवंशीय राजांमुळे हा एक चिन्ह म्हणून भारतात आला असावा आणि भारतात विशेषत: मध्ययुगात राजचिन्ह म्हणून प्रसिद्ध झाला.
याच भागात कुषाण काळात बांधलेला धर्मराजिका स्तूप, जौलीयान इत्यादी ठिकाणी बौद्ध स्तूप, विहार आणि मंदिरे सापडली आहेत. त्यातील मूर्तीवर गांधारशैलीची छाप स्पष्टपणे दिसून येते. याच गांधारशैलीचा प्रभाव कुषाण काळापासून काश्मीरमधील कला स्थापत्यावर पडला आणि काश्मीरमधील मंदिरे जरी हिंदू किंवा बौद्ध देवतांची असली तरी त्यांचे स्थापत्य ग्रीक शैलीचे असल्याचे स्पष्टपणे दिसून येते.
गंडभेरूंड म्हणजे दोन डोकी असलेला एकच पक्षी. हा मूळचा बॅबिलोनिया येथील संस्कृतीत अंकन झालेला एक काल्पनिक पक्षी, याच गांधार भागातून तो शकवंशीय राजांमुळे हा एक चिन्ह म्हणून भारतात आला असावा आणि भारतात विशेषत: मध्ययुगात राजचिन्ह म्हणून प्रसिद्ध झाला.
kanitkaranand@gmail.com
