रावसाहेब पुजारी उन्हाच्या झळा सुरू झाल्या, की पाण्याबरोबरच चाऱ्याची टंचाई देखील सर्वत्र जाणवू लागते. या चारा टंचाईवरच मात करण्यासाठी ‘हायड्रोपोनिक्स तंत्रज्ञान’ ही एक नवी दिशा, आधार आणि उपयुक्त ठरू शकते. उत्तम व्यवस्थापन करून कमी दिवसात, कमी वेळेत, कमी पाण्यावर, कमी जागेत या तंत्रज्ञानाद्वारे चारानिर्मिती करता येते. अवघ्या राज्यात उन्हाचा चटका वाढत आहे. या काळात शेतकऱ्यांना सतावणारा प्रश्न म्हणजे चारा. चारा टंचाईची झळ बसत असल्याने त्याची उपलब्धता कोठून करायची याचे नियोजन महत्त्वाचे असते. दुष्काळ आणि उन्हाळय़ाच्या परिस्थितीत तीव्र पाणीटंचाईची स्थिती निर्माण होते तेव्हा चारा, पाणी टंचाईमुळे पशुधन सांभाळणे शेतकऱ्यांना मुश्किल बनते. वाढत्या उन्हाच्या पाऱ्यामुळे सध्या शेतकरी व पशु पालकांचे हाल होताना दिसून येत आहेत. अशावेळी शेतकऱ्यांना चारा उत्पादनासाठी ‘हायड्रोपोनिक्स तंत्रज्ञान’ ही एक नवी दिशा आधार आणि उपयुक्तता ठरली आहे. हायड्रोपोनिक्स म्हणजे माती विरहित किंवा केवळ पाण्यावरील शेती. या पद्धतीत झाडांच्या वाढीसाठी पाणी, सूर्यप्रकाश आणि आवश्यक ती पोषणतत्त्वे संतुलित प्रमाणात कृत्रिमरीत्या दिली जातात. हे तंत्र भविष्यामध्ये हिरव्या चाऱ्याच्या व ताजा भाजीपाला उपलब्धीसाठी अत्यंत महत्त्वाचे ठरणार आहे. चाराटंचाईच्या काळात हिरवा चारा व पशुखाद्य देणे व्यावसायिक व आर्थिकदृष्टय़ा परवडत नाही. अशा परिस्थितीत उत्तम व्यवस्थापन करून कमी दिवसात, कमी वेळेत, कमी पाण्यावर, कमी जागेत हायड्रोपोनिक्स चारा चांगला पर्याय आहे. वाढत्या शहरीकरण व औद्योगिकीकरणामुळे सुपीक व लागवडीखालील क्षेत्र कमी होत आहे. पारंपरिक पद्धतीच्या शेतीला अनेक मर्यादा येत जाणार आहेत. अशा वेळी कमीत कमी जागेमध्ये पिकांची वाढ करण्यासाठी ‘हायड्रोपोनिक्स’ पद्धती उपयुक्त ठरू शकते. या पद्धतीमध्ये पिकांच्या वाढीसाठी लागणारे अत्यावश्यक घटक हे कृत्रिमरीत्या दिले जातात. परिणामी पिकांची वाढ चांगल्या रीतीने होते. या वापरलेल्या पाण्याचा पुनर्वापर करता येत असल्याने कमी पाण्यामध्ये उत्पादन घेता येते. या पद्धतीत कीटकनाशकांचा वापर हा अत्यंत अल्प असतो. यामध्ये माती वापरली जात नसल्याने मातीतून येणाऱ्या रोगाचे प्रमाण अत्यल्प असतात. या पद्धतीमध्ये प्रत्येक हंगामाप्रमाणे योग्य ते वातावरण तयार करता येत असल्यामुळे वर्षभर उत्पादन घेता येते. शहरांमध्ये उपलब्ध असलेल्या कमी जागेत, गच्चीवर किंवा बाल्कनीमध्ये ‘हायड्रोपोनिक्स’ तंत्रज्ञान वापरून दैनंदिन जीवनात लागणाऱ्या फुले, भाज्यांचे उत्पादन घेऊ शकतो. उदा. फुले, टोमॅटो, मिरची, कोबी, पालक, मेथी, लेटय़ुस, स्ट्रॉबेरी व विदेशी भाज्या इ. दूध उत्पादनासाठी जनावरांना लागणारा हिरवा चाराही कमी पाण्यात व कमी जागेत घेऊ शकतो. अलीकडे शेतकऱ्यांकडील क्षेत्र कमी होत चालले असून, अशा वेळी जनावरांसाठी हिरवा चारा लागवड करणे अत्यंत जिकिरीचे होत आहे. विशेषत: उन्हाळयात हिरव्या चाऱ्याचा तुटवडा असतो. ‘हायड्रोपोनिक्स’ तंत्राने चारा निर्मिती ‘हायड्रोपोनिक्स’ चारा म्हणजे मातीशिवाय मका, गहू, बाजरी, ज्वारी, बार्ली किंवा तत्सम पिकांचे अंकुरण करून हिरवा चारा निर्माण करणे होय. यासाठी योग्य आद्र्रता व तापमान नियंत्रित करण्यासाठी छोटी बंदिस्त जागा किंवा हरितगृह, चारा पिकाचे बियाणे, प्लॅस्टिक ट्रे (साधारण ३ बाय २ फूट), पाणी देण्याची यंत्रणा (मिनी स्प्रिंकलर किंवा फॉगर प्रणाली), पाणी स्वयंचलित देण्यासाठी सेन्सर आणि टायमर) इ. बाबींची आवश्यकता असते. या पद्धतीत फक्त ७ ते ८ दिवसात २० ते २५ सेंमी उंचीचा चारा तयार होतो. साधारण ५० चौ. फूट जागेत एक वर्षांत ३६ हजार ५०० किलो चारा तयार करता येतो. यासाठी प्रति वर्ष ३६ हजार ५०० लिटर पाणी लागते. जनावरांच्या गोठय़ाजवळ युनिट केल्यास खर्च कमी होऊ शकतो. या तंत्रज्ञानामध्ये मशागतीची आवश्यकता भासत नाही. कमीत कमी मजूर लागतात. टेची रचना एकावर एक अशा पद्धतीने केल्याने कमी जागेत अधिक चारा मिळवता येतो. हिरव्या चाऱ्यासाठी लागणारी शेतीतील जागा अन्य पिकांसाठी वापरता येऊ शकते. खाद्यावरील खर्चात बचत पारंपरिक चारा उत्पादनासाठी ४५ ते ६० दिवसांचा कालावधी लागतो. परंतु या तंत्रज्ञानाने ७ ते ८ दिवसांत चारा तयार होतो. ‘हायड्रोपोनिक्स’ पद्धतीने १ किलो चाऱ्यासाठी २ ते ३ लिटर पाणी लागते. तर पारंपरिक पद्धतीने ६० ते ८० लिटर पाणी लागते. कमी तंतुमय पदार्थ आणि अधिक पिष्टमय पदार्थ यामुळे पारंपरिक मका चाऱ्यापेक्षा हायड्रोपोनिक्स चारा अधिक रुचकर लुसलुशीत, पौष्टिक, चवदार व पचनीय असतो. चारा बनविण्यासाठी कुठल्याही प्रकारच्या रसायनांचा वापर नसल्यामुळे पूर्णपणे नैसर्गिक चारा तयार होतो. चाराटंचाईच्या काळात हिरवा चारा व पशुखाद्य देणे व्यावसायिक व आर्थिकदृष्टय़ा परवडत नाही. अशा परिस्थितीत उत्तम व्यवस्थापन करून कमी दिवसात, कमी वेळेत, कमी पाण्यावर, कमी जागेत हिरवा चारा उत्पादनासाठी चांगला पर्याय आहे. ‘हायड्रोपोनिक्स’ चारा निर्मितीची यंत्रणा सध्या हायड्रोपोनिक्स चारायंत्र काही कंपन्यांकडून उपलब्ध केले असले तरी सामान्य शेतकऱ्यांसाठी परवडणारे असेलच असे नाही. ग्रामीण भागामध्ये उपलब्ध साधनाद्वारे उदा. बांबू, तट्टय़ा, प्लॅस्टिक ट्रे, शेडनेट (५० टक्के) यांचा वापर केल्यास सुमारे ७२ चौ. फूट आकाराचे (२५ बाय १० बाय १० फूट) हायड्रोपोनिक्स यंत्रणा अवघ्या १५ हजार रुपयांमध्ये उभी करता येते. यातून दररोज १०० ते १२५ किलो पौष्टिक हिरवा चारा तयार होऊ शकतो. भाजीपाला उत्पादनासाठी महत्त्वाचे तंत्र हेच तंत्र हिरव्या भाज्यांच्या उत्पादनासाठीही वापरता येते. परदेशामध्ये बंदिस्त व संपूर्ण स्वयंचलित हायड्रोपोनिक्स पद्धतीचा वापर होत आहे. त्यामध्ये पिकांसाठी अत्यावश्यक बहुतांश सर्व घटक उदा. प्रकाश, तापमान, अन्नद्रव्ये आणि पाणी कृत्रिमरीत्या पुरवले जाते. लहान आकाराचे ‘हायड्रोपोनिक्स’ यंत्रणा उभारण्यासाठी पीव्हीसी पाइपचा वापर करता येईल. पीव्हीसी पाइप घेऊन त्यावर दोन ते तीन इंचाचे मोठे छिद्र समान अंतरावर तयार करावे. ते पाइपद्वारे एकमेकांना जोडावे. पाण्याच्या स्रोताला हे सर्व पाइप अशा प्रकारे जोडत सांगाडा तयार करावा. दोन ते तीन इंचाच्या छिद्रांमध्ये छोटे बास्केट ठेवावे व त्यात कोकोपीट भरून घेऊन रोपांची लागवड करावी किंवा बिया लावाव्यात. या पाइपमध्ये अन्नद्रव्ययुक्त पाणी वाहते राहील, अशी व्यवस्था करावी. त्यातून आवश्यकतेनुसार झाडांची मुळे पोषणतत्त्वे शोषून घेतात. त्यांची उत्तम वाढ होते. वातावरणानुसार योग्य तापमान, प्रकाश यांची व्यवस्था कृत्रिमरीत्या करावी. एकापेक्षा अधिक थरामध्ये उभ्या पद्धतीने ही शेती केली जात असल्याने याला व्हर्टिकल फार्मिगह्ण असेही म्हणतात. भविष्यामध्ये वाढत्या लोकसंख्येला अन्न पुरवण्यासाठी हे शेती तंत्रज्ञान उपयुक्त ठरणार आहे. फायदे कोणते ? गाई, म्हशींसाठी फायदे - दूध व फॅट प्रमाणात वाढ. पचन क्रिया सुधारते, आरोग्य चांगले राहाते. क्षार मिश्रण, पशुखाद्यामध्ये बचत. दुभती जनावरास प्रती दिन १०-१२ किलो आणि भाकड जनावरे ६-८ किलो द्यावे. शेळय़ांसाठी फायदे - वजन चांगले वाढते. रोगप्रतिकार शक्ती वाढते. काही प्रमाणात खाद्य व क्षार मिश्रणात बचत असा तयार करा हिरवा चारा १ ज्या धान्याचा हिरवा चारा तयार करायचा आहे, त्याचे बियाणे वापरावे. उदा. मका, गहू, बाजरी, बार्ली इ. या बियाण्याला शिफारशीप्रमाणे बीजप्रक्रिया करून घ्यावी. हे बियाणे १२ तास भिजवून घ्यावे. नंतर ते २४ तास तरटाच्या पोत्यात किंवा गोणपाटात अंधाऱ्या खोलीत ठेवावे. २हे बियाणे प्लॅस्टिक ट्रेमध्ये ( ३ फूट लांब बाय २ फूट रुंद बाय ३ इंच उंची) पसरून ठेवावे. प्रती दुभत्या जनावरामागे १० ट्रे या प्रमाणे त्यांची संख्या ठरवावी. ३बियाणे पसरलेले प्लॅस्टिक ट्रे हायड्रोपोनिक्स चारा निर्मिती यंत्रणेमध्ये पुढील ७ ते ८ दिवस ठेवावेत. १ एचपी विद्युत मोटारीला लॅटरलचे कनेक्शन देऊन फॉगर प्रणाली बसवून घ्यावी. त्यात प्रत्येक दोन तासाला ५ मिनिटे या प्रमाणे दिवसातून ६ ते ७ वेळा पाणी दिले जाते. बाह्य तापमान आणि वातावरण यातून या वेळेमध्ये योग्य ते बदल करावेत. याला सेन्सर व टायमर बसवल्यास ही यंत्रणा आपोआप काही वेळा चालू बंद होत राहते. सामान्यपणे २०० लिटर पाणी दिवसभर वापरले जाते. ४पाण्याची टाकी उंच ठिकाणी ठेवल्यास सायफन पद्धतीने विद्युत मोटारीचा वापर न करताही पाणी देता येते. केवळ पाण्यावरच या चाऱ्याची ७ ते ८ दिवसात २० ते २५ सें. मी. पर्यंत वाढ होते. हा हिरवा चारा व योग्य प्रमाणात कोरडा चारा यांचा दुभत्या जनावरांसाठी वापर केल्यास दूध उत्पादनामध्ये वाढ होते. उन्हाळय़ामध्ये हिरव्या चाऱ्याची समस्या पशुपालकांना भेडसावते. हिरव्या चाऱ्याअभावी दूध उत्पादनावर परिणाम होतो. यावर उपाय म्हणून ‘हायड्रोपोनिक्स तंत्रज्ञान’ पद्धतीने चारा उत्पादनातून ही कसर निघते. तसेच कमी खर्चात, कमी कालावधीत हा चारा तयार होतो. पशुखाद्याची मोठी बचत होते. यामुळे शेतकऱ्यांचा याकडे ओढा वाढलेला आहे. - शंकरराव खाडे, बेडग, ता. मिरज
